महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

महात्मा गांधी
महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?
जन्म 2 अक्टूबर 1869[1][2][3][4][5]
पोरबन्दर[6][7]
मृत्यु 30 जनवरी 1948[1][2][3][4][5]
गाँधी स्मृति[8][9]
मृत्यु का कारण मानव हत्या[10] बैलिस्टिक आघात[11]
जातीयता गुजराती[12]
नागरिकता ब्रिटिश राज,[3] भारतीय अधिराज्य[7]
शिक्षा अल्फ्रेड हाई स्कूल, राजकोट, यूनिवर्सिटी कॉलेज, लन्दन[3]
व्यवसाय राजनीतिज्ञ,[13][14][15][5] बैरिस्टर,[13][12] पत्रकार,[12] दार्शनिक,[16][12] निबंधकार,[3] संस्मरण लेखक,[3] क्रांतिकारी, लेखक
ऊंचाई 164 शतिमान
राजनैतिक पार्टी भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस[12]
धार्मिक मान्यता सनातन धर्म[3]
जीवनसाथी कस्तूरबा गाँधी[17][3]
बच्चे हरिलाल मोहनदास गाँधी,[17][18] मणिलाल गाँधी,[17][18] रामदास गाँधी,[18] देवदास गाँधी[18]
माता-पिता करमचंद गाँधी[3][19] पुतलीबाई करमचंद गाँधी[3][19]
हस्ताक्षर

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

Show

मोहनदास करमचन्द गांधी (जन्म: 2 अक्टूबर 1869 - निधन: 30 जनवरी 1948) जिन्हें महात्मा गांधी के नाम से भी जाना जाता है[20], भारत एवं भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन के एक प्रमुख राजनैतिक एवं आध्यात्मिक नेता थे। वे सत्याग्रह (व्यापक सविनय अवज्ञा) के माध्यम से अत्याचार के प्रतिकार के अग्रणी नेता थे, उनकी इस अवधारणा की नींव सम्पूर्ण अहिंसा के सिद्धान्त पर रखी गयी थी जिसने भारत को भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम दिलाकर पूरे विश्व में जनता के नागरिक अधिकारों एवं स्वतन्त्रता के प्रति आन्दोलन के लिये प्रेरित किया। उन्हें संसार में साधारण जनता महात्मा गांधी के नाम से जानती है। संस्कृत भाषा में महात्मा अथवा महान आत्मा एक सम्मान सूचक शब्द है। गांधी को महात्मा के नाम से सबसे पहले 1915 में राजवैद्य जीवराम कालिदास ने संबोधित किया था। एक अन्य मत के अनुसार स्वामी श्रद्धानन्द ने 1915 मे महात्मा की उपाधि दी थी, तीसरा मत ये है कि गुरु रविंद्रनाथ टैगोर ने महात्मा की उपाधि प्रदान की थी। 12 अप्रैल 1919 को अपने एक लेख मे | [21]। उन्हें बापू (गुजराती भाषा में બાપુ बापू अर्थात् पिता) के नाम से भी स्मरण किया जाता है। एक मत के अनुसार गांधीजी को बापू सम्बोधित करने वाले प्रथम व्यक्ति उनके साबरमती आश्रम के शिष्य थे सुभाष चन्द्र बोस ने 6 जुलाई 1944 को रंगून रेडियो से गांधी जी के नाम जारी प्रसारण में उन्हें राष्ट्रपिता कहकर सम्बोधित करते हुए आज़ाद हिन्द फौज के सैनिकों के लिये उनका आशीर्वाद और शुभकामनाएँ माँगीं थीं।[22] प्रति वर्ष 2 अक्टूबर को उनका जन्म दिन भारत में गांधी जयन्ती के रूप में और पूरे विश्व में अन्तरराष्ट्रीय अहिंसा दिवस के रूप में मनाया जाता है।

सबसे पहले गान्धी जी ने प्रवासी वकील के रूप में दक्षिण अफ्रीका में भारतीय समुदाय के लोगों के नागरिक अधिकारों के लिये संघर्ष हेतु सत्याग्रह करना आरम्भ किया। 1915 में उनकी भारत वापसी हुई।[23] उसके बाद उन्होंने यहाँ के किसानों, श्रमिकों और नगरीय श्रमिकों को अत्यधिक भूमि कर और भेदभाव के विरुद्ध आवाज उठाने के लिये एकजुट किया। 1921 में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस की बागडोर संभालने के बाद उन्होंने देशभर में दरिद्रता से मुक्ति दिलाने, महिलाओं के अधिकारों का विस्तार, धार्मिक एवं जातीय एकता का निर्माण व आत्मनिर्भरता के लिये अस्पृश्‍यता के विरोध में अनेकों कार्यक्रम चलाये। इन सबमें विदेशी राज से मुक्ति दिलाने वाला स्वराज की प्राप्ति वाला कार्यक्रम ही प्रमुख था। गाँधी जी ने ब्रिटिश सरकार द्वारा भारतीयों पर लगाये गये लवण कर के विरोध में 1930 में नमक सत्याग्रह और इसके बाद 1942 में अंग्रेजो भारत छोड़ो आन्दोलन से विशेष विख्याति प्राप्त की। दक्षिण अफ्रीका और भारत में विभिन्न अवसरों पर कई वर्षों तक उन्हें कारागृह में भी रहना पड़ा। गांधी जी ने सभी परिस्थितियों में अहिंसा और सत्य का पालन किया और सभी को इनका पालन करने के लिये वकालत भी की। उन्होंने साबरमती आश्रम में अपना जीवन बिताया और परम्परागत भारतीय पोशाक धोती व सूत से बनी शाल पहनी जिसे वे स्वयं चरखे पर सूत कातकर हाथ से बनाते थे। उन्होंने सादा शाकाहारी भोजन खाया और आत्मशुद्धि के लिये लम्बे-लम्बे उपवास रखे। 12 फरवरी वर्ष 1948 में महात्मा गांधी के अस्थि कलश जिन 12 तटों पर विसर्जित किए गए थे, त्रिमोहिनी संगम भी उनमें से एक है |

प्रारम्भिक जीवन

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

सन् १८७६ में खींचा गया गान्धी के बचपन का चित्र जब उनकी आयु ७ वर्ष की रही होगी

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

पिनाकिनी सत्याग्रह आश्रम, गांधी जी

मोहनदास करमचन्द गान्धी का जन्म पश्चिमी भारत में वर्तमान गुजरात के एक तटीय नगर पोरबंदर नामक स्थान पर २ अक्टूबर सन् १८६९ को हुआ था। उनके पिता करमचन्द गान्धी सनातन धर्म की पंसारी जाति से सम्बन्ध रखते थे और ब्रिटिश राज के समय काठियावाड़ की एक छोटी सी रियासत (पोरबंदर) के दीवान अर्थात् प्रधान मन्त्री थे। गुजराती भाषा में गान्धी का अर्थ है पंसारी[24] जबकि हिन्दी भाषा में गन्धी का अर्थ है इत्र फुलेल बेचने वाला जिसे अंग्रेजी में परफ्यूमर कहा जाता है।[25] उनकी माता पुतलीबाई परनामी वैश्य समुदाय की थीं। पुतलीबाई करमचन्द की चौथी पत्नी थी। उनकी पहली तीन पत्नियाँ प्रसव के समय मर गयीं थीं। भक्ति करने वाली माता की देखरेख और उस क्षेत्र की जैन परम्पराओं के कारण युवा मोहनदास पर वे प्रभाव प्रारम्भ में ही पड़ गये थे जिसने आगे चलकर महात्मा गांधी के जीवन में महत्वपूर्ण भूमिका निभायी। इन प्रभावों में सम्मिलित थे दुर्बलों में उत्साह की भावना, शाकाहारी जीवन, आत्मशुद्धि के लिये उपवास तथा विभिन्न जातियों के लोगों के बीच सहिष्णुता।

कम आयु में विवाह

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

गांधीजी-कस्तूरबा, पोरबंदर, गुजरात, भारत में

मई १८८३ में साढे १३ वर्ष की आयु पूर्ण करते ही उनका विवाह १४ वर्ष की कस्तूर बाई मकनजी से कर दिया गया। पत्नी का पहला नाम छोटा करके कस्तूरबा कर दिया गया और उसे लोग प्यार से बा कहते थे।[26] यह विवाह उनके माता पिता द्वारा तय किया गया व्यवस्थित बाल विवाह था जो उस समय उस क्षेत्र में प्रचलित था। परन्तु उस क्षेत्र में यही रीति थी कि किशोर दुल्हन को अपने माता पिता के घर और अपने पति से अलग अधिक समय तक रहना पड़ता था। १८८५ में जब गान्धी जी १५ वर्ष के थे तब इनकी पहली सन्तान ने जन्म लिया। किन्तु वह केवल कुछ दिन ही जीवित रही। और इसी वर्ष उनके पिता करमचन्द गांधी भी चल बसे। मोहनदास और कस्तूरबा के चार सन्तान हुईं जो सभी पुत्र थे। हरीलाल गान्धी १८८८ में, मणिलाल गान्धी १८९२ में, रामदास गान्धी १८९७ में और देवदास गांधी १९०० में जन्मे। पोरबंदर से उन्होंने मिडिल और राजकोट से हाई स्कूल किया। दोनों परीक्षाओं में शैक्षणिक स्तर वह एक साधारण छात्र रहे। मैट्रिक के बाद की परीक्षा उन्होंने भावनगर के शामलदास कॉलेज से कुछ समस्या के साथ उत्तीर्ण की। जब तक वे वहाँ रहे अप्रसन्न ही रहे क्योंकि उनका परिवार उन्हें बैरिस्टर बनाना चाहता था।

विदेश में शिक्षा व विदेश में ही वकालत

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

अपने १९वें जन्मदिन से लगभग एक महीने पहले ही ४ सितम्बर १८८८ को गांधी यूनिवर्सिटी कॉलेज लन्दन में कानून की पढाई करने और बैरिस्टर बनने के लिये इंग्लैंड चले गये।[27] भारत छोड़ते समय जैन भिक्षु बेचारजी के समक्ष हिन्दुओं को मांस, शराब तथा संकीर्ण विचारधारा को त्यागने के लिए अपनी अपनी माता जी को दिए गये एक वचन ने उनके शाही राजधानी लंदन में बिताये गये समय को काफी प्रभावित किया। हालांकि गांधी जी ने अंग्रेजी रीति रिवाजों का अनुभव भी किया जैसे उदाहरण के तौर पर नृत्य कक्षाओं में जाने आदि का। फिर भी वह अपनी मकान मालकिन द्वारा मांस एवं पत्ता गोभी को हजम.नहीं कर सके। उन्होंने कुछ शाकाहारी भोजनालयों की ओर इशारा किया। अपनी माता की इच्छाओं के बारे में जो कुछ उन्होंने पढा था उसे सीधे अपनाने की बजाय उन्होंने बौद्धिकता से शाकाहारी भोजन का अपना भोजन स्वीकार किया। उन्होंने शाकाहारी समाज की सदस्यता ग्रहण की और इसकी कार्यकारी समिति के लिये उनका चयन भी हो गया जहाँ उन्होंने एक स्थानीय अध्याय की नींव रखी। बाद में उन्होने संस्थाएँ गठित करने में महत्वपूर्ण अनुभव का परिचय देते हुए इसे श्रेय दिया। वे जिन शाकाहारी लोगों से मिले उनमें से कुछ थियोसोफिकल सोसायटी के सदस्य भी थे। इस सोसाइटी की स्थापना १८७५ में विश्व बन्धुत्व को प्रबल करने के लिये की गयी थी और इसे बौद्ध धर्म एवं सनातन धर्म के साहित्य के अध्ययन के लिये समर्पित किया गया था।

उन्हों लोगों ने गांधी जी को श्रीमद्भगवद्गीता पढ़ने के लिये प्रेरित किया। हिन्दू, ईसाई, बौद्ध, इस्लाम और अन्य धर्मों .के बारे में पढ़ने से पहले गांधी ने धर्म में विशेष रुचि नहीं दिखायी। इंग्लैंड और वेल्स बार एसोसिएशन में वापस बुलावे पर वे भारत लौट आये किन्तु बम्बई में वकालत करने में उन्हें कोई खास सफलता नहीं मिली। बाद में एक हाई स्कूल शिक्षक के रूप में अंशकालिक नौकरी का प्रार्थना पत्र अस्वीकार कर दिये जाने पर उन्होंने जरूरतमन्दों के लिये मुकदमे की अर्जियाँ लिखने के लिये राजकोट को ही अपना स्थायी मुकाम बना लिया। परन्तु एक अंग्रेज अधिकारी की मूर्खता के कारण उन्हें यह कारोबार भी छोड़ना पड़ा। अपनी आत्मकथा में उन्होंने इस घटना का वर्णन अपने बड़े भाई की ओर से परोपकार की असफल कोशिश के रूप में किया है। यही वह कारण था जिस वजह से उन्होंने सन् १८९३ में एक भारतीय फर्म से नेटाल दक्षिण अफ्रीका में, जो उन दिनों ब्रिटिश साम्राज्य का भाग होता था, एक वर्ष के करार पर वकालत का कारोवार स्वीकार कर लिया।

दक्षिण अफ्रीका (1893-1914) में नागरिक अधिकारों के आन्दोलन

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

दक्षिण अफ्रीका में गान्धी को भारतीयों पर भेदभाव का सामना करना पड़ा। आरम्भ में उन्हें प्रथम श्रेणी कोच की वैध टिकट होने के बाद तीसरी श्रेणी के डिब्बे में जाने से इन्कार करने के लिए ट्रेन से बाहर फेंक दिया गया था। इतना ही नहीं पायदान पर शेष यात्रा करते हुए एक यूरोपियन यात्री के अन्दर आने पर चालक की मार भी झेलनी पड़ी। उन्होंने अपनी इस यात्रा में अन्य भी कई कठिनाइयों का सामना किया। अफ्रीका में कई होटलों को उनके लिए वर्जित कर दिया गया। इसी तरह ही बहुत सी घटनाओं में से एक यह भी थी जिसमें अदालत के न्यायाधीश ने उन्हें अपनी पगड़ी उतारने का आदेश दिया था जिसे उन्होंने नहीं माना। ये सारी घटनाएँ गान्धी के जीवन में एक मोड़ बन गईं और विद्यमान सामाजिक अन्याय के प्रति जागरुकता का कारण बनीं तथा सामाजिक सक्रियता की व्याख्या करने में मददगार सिद्ध हुईं। दक्षिण अफ्रीका में भारतीयों पर हो रहे अन्याय को देखते हुए गान्धी ने अंग्रेजी साम्राज्य के अन्तर्गत अपने देशवासियों के सम्मान तथा देश में स्वयं अपनी स्थिति के लिए प्रश्न उठाये।

१९०६ के ज़ुलु युद्ध में भूमिका

१९०६ में, ज़ुलु (Zulu) दक्षिण अफ्रीका में नए चुनाव कर के लागू करने के बाद दो अंग्रेज अधिकारियों को मार डाला गया। बदले में अंग्रेजों ने जूलू के खिलाफ युद्ध छेड़ दिया। गांधी जी ने भारतीयों को भर्ती करने के लिए ब्रिटिश अधिकारियों को सक्रिय रूप से प्रेरित किया। उनका तर्क था अपनी नागरिकता के दावों को कानूनी जामा पहनाने के लिए भारतीयों को युद्ध प्रयासों में सहयोग देना चाहिए। तथापि, अंग्रेजों ने अपनी सेना में भारतीयों को पद देने से इंकार कर दिया था। इसके बावजूद उन्होने गांधी जी के इस प्रस्ताव को मान लिया कि भारतीय घायल अंग्रेज सैनिकों को उपचार के लिए स्टेचर पर लाने के लिए स्वैच्छा पूर्वक कार्य कर सकते हैं। इस कोर की बागडोर गांधी ने थामी।२१ जुलाई (July 21), १९०६ को गांधी जी ने भारतीय जनमत इंडियन ओपिनिय (Indian Opinion) में लिखा कि २३ भारतीय[28] निवासियों के विरूद्ध चलाए गए आप्रेशन के संबंध में प्रयोग द्वारा नेटाल सरकार के कहने पर एक कोर का गठन किया गया है।दक्षिण अफ्रीका में भारतीय लोगों से इंडियन ओपिनियन में अपने कॉलमों के माध्‍यम से इस युद्ध में शामिल होने के लिए आग्रह किया और कहा, यदि सरकार केवल यही महसूस करती हे कि आरक्षित बल बेकार हो रहे हैं तब वे इसका उपयोग करेंगे और असली लड़ाई के लिए भारतीयों का प्रशिक्षण देकर इसका अवसर देंगे।[29]

गांधी की राय में, १९०६ का मसौदा अध्यादेश भारतीयों की स्थिति में किसी निवासी के नीचे वाले स्तर के समान लाने जैसा था। इसलिए उन्होंने सत्याग्रह (Satyagraha), की तर्ज पर "काफिर (Kaffir)s " .का उदाहरण देते हुए भारतीयों से अध्यादेश का विरोध करने का आग्रह किया। उनके शब्दों में, " यहाँ तक कि आधी जातियां और काफिर जो हमसे कम आधुनिक हैं ने भी सरकार का विरोध किया है। पास का नियम उन पर भी लागू होता है किंतु वे पास[30] नहीं दिखाते हैं।

भारतीय स्वतंत्रता संग्राम के लिए संघर्ष (१९१६ -१९४५)

गांधी १९१५ में दक्षिण अफ्रीका से भारत में रहने के लिए लौट आए।[31] उन्होंने भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अधिवेशनों पर अपने विचार व्य‍क्त किए, लेकिन उनके विचार भारत के मुख्य मुद्दों, राजनीति तथा उस समय के कांग्रेस दल के प्रमुख भारतीय नेता गोपाल कृष्ण गोखले पर ही आधारित थे जो एक सम्मानित नेता थे।

चंपारण और खेड़ा

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

१९१८ में खेड़ा और चंपारन सत्याग्रह के समय १९१८ में गांधी

गांधी की पहली बड़ी उपलब्धि १९१८ में चम्पारन सत्याग्रह और खेड़ा सत्याग्रह में मिली हालांकि अपने निर्वाह के लिए जरूरी खाद्य फसलों की बजाए नील (indigo) नकद पैसा देने वाली खाद्य फसलों की खेती वाले आंदोलन भी महत्वपूर्ण रहे। जमींदारों (अधिकांश अंग्रेज) की ताकत से दमन हुए भारतीयों को नाममात्र भरपाई भत्ता दिया गया जिससे वे अत्यधिक गरीबी से घिर गए। गांवों को बुरी तरह गंदा और अस्वास्थ्यकर (unhygienic); और शराब, अस्पृश्यता और पर्दा से बांध दिया गया। अब एक विनाशकारी अकाल के कारण शाही कोष की भरपाई के लिए अंग्रेजों ने दमनकारी कर लगा दिए जिनका बोझ दिन प्रतिदिन बढता ही गया। यह स्थिति निराशजनक थी। खेड़ा (Kheda), गुजरात में भी यही समस्या थी। गांधी जी ने वहां एक आश्रम (ashram) बनाया जहाँ उनके बहुत सारे समर्थकों और नए स्वेच्छिक कार्यकर्ताओं को संगठित किया गया। उन्होंने गांवों का एक विस्तृत अध्ययन और सर्वेक्षण किया जिसमें प्राणियों पर हुए अत्याचार के भयानक कांडों का लेखाजोखा रखा गया और इसमें लोगों की अनुत्पादकीय सामान्य अवस्था को भी शामिल किया गया था। ग्रामीणों में विश्‍वास पैदा करते हुए उन्होंने अपना कार्य गांवों की सफाई करने से आरंभ किया जिसके अंतर्गत स्कूल और अस्पताल बनाए गए और उपरोक्त वर्णित बहुत सी सामाजिक बुराईयों को समाप्त करने के लिए ग्रामीण नेतृत्व प्रेरित किया।

लेकिन इसके प्रमुख प्रभाव उस समय देखने को मिले जब उन्हें अशांति फैलाने के लिए पुलिस ने गिरफ्तार किया और उन्हें प्रांत छोड़ने के लिए आदेश दिया गया। हजारों की तादाद में लोगों ने विरोध प्रदर्शन किए ओर जेल, पुलिस स्टेशन एवं अदालतों के बाहर रैलियां निकालकर गांधी जी को बिना शर्त रिहा करने की मांग की। गांधी जी ने जमींदारों के खिलाफ़ विरोध प्रदर्शन और हड़तालों को का नेतृत्व किया जिन्होंने अंग्रेजी सरकार के मार्गदर्शन में उस क्षेत्र के गरीब किसानों को अधिक क्षतिपूर्ति मंजूर करने तथा खेती पर नियंत्रण, राजस्व में बढोतरी को रद्द करना तथा इसे संग्रहित करने वाले एक समझौते पर हस्ताक्षर किए। इस संघर्ष के दौरान ही, गांधी जी को जनता ने बापू पिता और महात्मा (महान आत्मा) के नाम से संबोधित किया। खेड़ा में सरदार पटेल ने अंग्रेजों के साथ विचार विमर्श के लिए किसानों का नेतृत्व किया जिसमें अंग्रेजों ने राजस्व संग्रहण से मुक्ति देकर सभी कैदियों को रिहा कर दिया गया था। इसके परिणामस्वरूप, गांधी की ख्याति देश भर में फैल गई।

असहयोग आन्दोलन

गांधी जी ने असहयोग, अहिंसा तथा शांतिपूर्ण प्रतिकार को अंग्रेजों के खिलाफ़ शस्त्र के रूप में उपयोग किया। पंजाब में अंग्रेजी फोजों द्वारा भारतीयों पर जलियावांला नरसंहार जिसे अमृतसर नरसंहार के नाम से भी जाना जाता है ने देश को भारी आघात पहुँचाया जिससे जनता में क्रोध और हिंसा की ज्वाला भड़क उठी। गांधीजी ने ब्रिटिश राज तथा भारतीयों द्वारा ‍प्रतिकारात्मक रवैया दोनों की की। उन्होंने ब्रिटिश नागरिकों तथा दंगों के शिकार लोगों के प्रति संवेदना व्यक्त की तथा पार्टी के आरम्भिक विरोध के बाद दंगों की भंर्त्सना की। गांधी जी के भावनात्मक भाषण के बाद अपने सिद्धांत की वकालत की कि सभी हिंसा और बुराई को न्यायोचित नहीं ठहराया जा सकता है।[32] किंतु ऐसा इस नरसंहार और उसके बाद हुई हिंसा से गांधी जी ने अपना मन संपूर्ण सरकार आर भारतीय सरकार के कब्जे वाली संस्थाओं पर संपूर्ण नियंत्रण लाने पर केंद्रित था जो जल्‍दी ही स्वराजअथवा संपूर्ण व्यक्तिगत, आध्‍यात्मिक एवं राजनैतिक आजादी में बदलने वाला था।

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

दिसम्बर १९२१ में गांधी जो भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस.का कार्यकारी अधिकारी नियुक्त किया गया। उनके नेतृत्व में कांग्रेस को स्वराज.के नाम वाले एक नए उद्देश्‍य के साथ संगठित किया गया। पार्दी में सदस्यता सांकेतिक शुल्क का भुगताने पर सभी के लिए खुली थी। पार्टी को किसी एक कुलीन संगठन की न बनाकर इसे राष्ट्रीय जनता की पार्टी बनाने के लिए इसके अंदर अनुशासन में सुधार लाने के लिए एक पदसोपान समिति गठित की गई। गांधी जी ने अपने अहिंसात्मक मंच को स्वदेशी नीति — में शामिल करने के लिए विस्तार किया जिसमें विदेशी वस्तुओं विशेषकर अंग्रेजी वस्तुओं का बहिष्कार करना था। इससे जुड़ने वाली उनकी वकालत का कहना था कि सभी भारतीय अंग्रेजों द्वारा बनाए वस्त्रों की अपेक्षा हमारे अपने लोगों द्वारा हाथ से बनाई गई खादी पहनें। गांधी जी ने स्वतंत्रता आंदोलन[33] को सहयोग देने के लिएपुरूषों और महिलाओं को प्रतिदिन खादी के लिए सूत कातने में समय बिताने के लिए कहा। यह अनुशासन और समर्पण लाने की ऐसी नीति थी जिससे अनिच्छा और महत्वाकाक्षा को दूर किया जा सके और इनके स्थान पर उस समय महिलाओं को शामिल किया जाए जब ऐसे बहुत से विचार आने लगे कि इस प्रकार की गतिविधियां महिलाओं के लिए सम्मानजनक नहीं हैं। इसके अलावा गांधी जी ने ब्रिटेन की शैक्षिक संस्थाओं तथा अदालतों का बहिष्कार और सरकारी नौकरियों को छोड़ने का तथा सरकार से प्राप्त तमगों और सम्मान (honours) को वापस लौटाने का भी अनुरोध किया।

असहयोग को दूर-दूर से अपील और सफलता मिली जिससे समाज के सभी वर्गों की जनता में जोश और भागीदारी बढ गई। फिर जैसे ही यह आंदोलन अपने शीर्ष पर पहुँचा वैसे फरवरी १९२२ में इसका अंत चौरी-चोरा, उत्तरप्रदेश में भयानक द्वेष के रूप में अंत हुआ। आंदोलन द्वारा हिंसा का रूख अपनाने के डर को ध्‍यान में रखते हुए और इस पर विचार करते हुए कि इससे उसके सभी कार्यों पर पानी फिर जाएगा, गांधी जी ने व्यापक असहयोग[34] के इस आंदोलन को वापस ले लिया। गांधी पर गिरफ्तार किया गया १० मार्च, १९२२, को राजद्रोह के लिए गांधी जी पर मुकदमा चलाया गया जिसमें उन्हें छह साल कैद की सजा सुनाकर जैल भेद दिया गया। १८ मार्च, १९२२ से लेकर उन्होंने केवल २ साल ही जैल में बिताए थे कि उन्हें फरवरी १९२४ में आंतों के ऑपरेशन के लिए रिहा कर दिया गया।

गांधी जी के एकता वाले व्यक्तित्व के बिना इंडियन नेशनल कांग्रेस उसके जेल में दो साल रहने के दौरान ही दो दलों में बंटने लगी जिसके एक दल का नेतृत्व सदन में पार्टी की भागीदारी के पक्ष वाले चित्त रंजन दास तथा मोतीलाल नेहरू ने किया तो दूसरे दल का नेतृत्व इसके विपरीत चलने वाले चक्रवर्ती राजगोपालाचार्य और सरदार वल्लभ भाई पटेल ने किया। इसके अलावा, हिंदुओं और मुसलमानों के बीच अहिंसा आंदोलन की चरम सीमा पर पहुँचकर सहयोग टूट रहा था। गांधी जी ने इस खाई को बहुत से साधनों से भरने का प्रयास किया जिसमें उन्होंने १९२४ की बसंत में सीमित सफलता दिलाने वाले तीन सप्ताह का उपवास करना भी शामिल था।[35]

स्वराज और नमक सत्याग्रह (नमक मार्च)

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

गांधी जी सक्रिय राजनीति से दूर ही रहे और १९२० की अधिकांश अवधि तक वे स्वराज पार्टी और इंडियन नेशनल कांग्रेस के बीच खाई को भरने में लगे रहे और इसके अतिरिक्त वे अस्पृश्यता, शराब, अज्ञानता और गरीबी के खिलाफ आंदोलन छेड़ते भी रहे। उन्होंने पहले १९२८ में लौटे .एक साल पहले अंग्रेजी सरकार ने सर जॉन साइमन के नेतृत्व में एक नया संवेधानिक सुधार आयोग बनाया जिसमें एक भी सदस्य भारतीय नहीं था। इसका परिणाम भारतीय राजनैतिक दलों द्वारा बहिष्कार निकला। दिसम्बर १९२८ में गांधी जी ने कलकत्ता में आयोजित कांग्रेस के एक अधिवेशन में एक प्रस्ताव रखा जिसमें भारतीय साम्राज्य को सत्ता प्रदान करने के लिए कहा गया था अथवा ऐसा न करने के बदले अपने उद्देश्य के रूप में संपूर्ण देश की आजादी के लिए असहयोग आंदोलन का सामना करने के लिए तैयार रहें। गांधी जी ने न केवल युवा वर्ग सुभाष चंद्र बोस तथा जवाहरलाल नेहरू जैसे पुरूषों द्वारा तत्काल आजादी की मांग के विचारों को फलीभूत किया बल्कि अपनी स्वयं की मांग को दो साल[36] की बजाए एक साल के लिए रोक दिया। अंग्रेजों ने कोई जवाब नहीं दिया।.नहीं ३१ दिसम्बर १९२९, भारत का झंडा फहराया गया था लाहौर में है।२६ जनवरी १९३० का दिन लाहौर में भारतीय स्वतंत्रता दिवस के रूप में इंडियन नेशनल कांग्रेस ने मनाया। यह दिन लगभग प्रत्येक भारतीय संगठनों द्वारा भी मनाया गया। इसके बाद गांधी जी ने मार्च १९३० में नमक पर कर लगाए जाने के विरोध में नया सत्याग्रह चलाया जिसे १२ मार्च से ६ अप्रेल तक नमक आंदोलन के याद में ४०० किलोमीटर (२४८ मील) तक का सफर अहमदाबाद से दांडी, गुजरात तक चलाया गया ताकि स्वयं नमक उत्पन्न किया जा सके। समुद्र की ओर इस यात्रा में हजारों की संख्‍या में भारतीयों ने भाग लिया। भारत में अंग्रेजों की पकड़ को विचलित करने वाला यह एक सर्वाधिक सफल आंदोलन था जिसमें अंग्रेजों ने ८०,००० से अधिक लोगों को जेल भेजा।

लार्ड एडवर्ड इरविन द्वारा प्रतिनिधित्व वाली सरकार ने गांधी जी के साथ विचार विमर्श करने का निर्णय लिया। यह इरविन गांधी की सन्धि मार्च १९३१ में हस्ताक्षर किए थे। सविनय अवज्ञा आंदोलन को बंद करने के लिए ब्रिटिश सरकार ने सभी राजनैतिक कैदियों को रिहा करने के लिए अपनी रजामन्दी दे दी। इस समझौते के परिणामस्वरूप गांधी को भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के एकमात्र प्रतिनिधि के रूप में लंदन में आयोजित होने वाले गोलमेज सम्मेलन में भाग लेने के लिए आमन्त्रित किया गया। यह सम्मेलन गांधी जी और राष्ट्रीयवादी लोगों के लिए घोर निराशाजनक रहा, इसका कारण सत्ता का हस्तांतरण करने की बजाय भारतीय कीमतों एवं भारतीय अल्पसंख्‍यकों पर केन्द्रित होना था। इसके अलावा, लार्ड इरविन के उत्तराधिकारी लार्ड विलिंगटन, ने राष्‍ट्रवादियों के आंदोलन को नियंत्रित एवं कुचलने का एक नया अभियान आरम्भ करदिया। गांधी फिर से गिरफ्तार कर लिए गए और सरकार ने उनके अनुयाईयों को उनसे पूर्णतया दूर रखते हुए गांधी जी द्वारा प्रभावित होने से रोकने की कोशिश की। लेकिन, यह युक्ति सफल नहीं थी।

दलित आंदोलन और निश्चय दिवस

१९३२ में, दलित नेता और प्रकांड विद्वान डॉ॰ बाबासाहेब अम्बेडकर के चुनाव प्रचार के माध्यम से, सरकार ने अछूतों को एक नए संविधान के अंतर्गत अलग निर्वाचन मंजूर कर दिया। इसके विरोध में दलित हतों के विरोधी गांधी जी ने सितंबर १९३२ में छ: दिन का अनशन ले लिया जिसने सरकार को सफलतापूर्वक दलित से राजनैतिक नेता बने पलवंकर बालू द्वारा की गई मध्‍यस्ता वाली एक समान व्यवस्था को अपनाने पर बल दिया। अछूतों के जीवन को सुधारने के लिए गांधी जी द्वारा चलाए गए इस अभियान की शुरूआत थी। गांधी जी ने इन अछूतों को हरिजन का नाम दिया जिन्हें वे भगवान की संतान मानते थे। ८ मई १९३३ को गांधी जी ने हरिजन आंदोलन[37] में मदद करने के लिए आत्म शुद्धिकरण का २१ दिन तक चलने वाला उपवास किया। यह नया अभियान दलितों को पसंद नहीं आया तथापि वे एक प्रमुख नेता बने रहे। डॉ॰ अम्बेडकर ने गांधी जी द्वारा हरिजन शब्द का उपयोग करने की स्पष्ट निंदा की, कि दलित सामाजिक रूप से अपरिपक्व हैं और सुविधासंपन्न जाति वाले भारतीयों ने पितृसत्तात्मक भूमिका निभाई है। अम्बेडकर और उसके सहयोगी दलों को भी महसूस हुआ कि गांधी जी दलितों के राजनीतिक अधिकारों को कम आंक रहे हैं। हालांकि गांधी जी एक वैश्य जाति में पैदा हुए फिर भी उन्होनें इस बात पर जोर दिया कि वह डॉ॰ अम्बेडकर जैसे दलित मसिहा के होते हुए भी वह दलितों के लिए आवाज उठा सकता है। भारतीय स्वतंत्रता संग्राम के दिनों में हिन्दुस्तान की सामाजिक बुराइयों में में छुआछूत एक प्रमुख बुराई थी जिसके के विरूद्ध महात्मा गांधी और उनके अनुयायी संघर्षरत रहते थे। उस समय देश के प्रमुख मंदिरों में हरिजनों का प्रवेश पूर्णतः प्रतिबंधित था। केरल राज्य का जनपद त्रिशुर दक्षिण भारत की एक प्रमुख धार्मिक नगरी है। यहीं एक प्रतिष्ठित मंदिर है गुरुवायुर मंदिर, जिसमें कृष्ण भगवान के बालरूप के दर्शन कराती भगवान गुरूवायुरप्पन की मूर्ति स्थापित है। आजादी से पूर्व अन्य मंदिरों की भांति इस मंदिर में भी हरिजनों के प्रवेश पर पूर्ण प्रतिबंध था।

केरल के गांधी समर्थक श्री केलप्पन ने महात्मा की आज्ञा से इस प्रथा के विरूद्ध आवाज उठायी और अंततः इसके लिये सन् १९३३ ई0 में सविनय अवज्ञा प्रारम्भ की गयी। मन्दिर के ट्रस्टियों को इस बात की ताकीद की गयी कि नये वर्ष का प्रथम दिवस अर्थात १ जनवरी १९३४ को अंतिम निश्चय दिवस के रूप में मनाया जायेगा और इस तिथि पर उनके स्तर से कोई निश्चय न होने की स्थिति मे महात्मा गांधी तथा श्री केलप्पन द्वारा आन्दोलनकारियों के पक्ष में आमरण अनशन किया जा सकता है। इस कारण गुरूवायूर मन्दिर के ट्रस्टियो की ओर से बैठक बुलाकर मन्दिर के उपासको की राय भी प्राप्त की गयी। बैठक मे ७७ प्रतिशत उपासको के द्वारा दिये गये बहुमत के आधार पर मन्दिर में हरिजनों के प्रवेश को स्वीकृति दे दी गयी और इस प्रकार १ जनवरी १९३४ से केरल के श्री गुरूवायूर मन्दिर में किये गये निश्चय दिवस की सफलता के रूप में हरिजनों के प्रवेश को सैद्वांतिक स्वीकृति मिल गयी। गुरूवायूर मन्दिर जिसमें आज भी गैर हिन्दुओं का प्रवेश वर्जित है तथापि कई धर्मों को मानने वाले भगवान भगवान गुरूवायूरप्पन के परम भक्त हैं। महात्मा गांधी की प्रेरणा से जनवरी माह के प्रथम दिवस को निश्चय दिवस के रूप में मनाया गया और किये गये निश्चय को प्राप्त किया गया। [38]। १९३४ की गर्मियों में, उनकी जान लेने के लिए उन पर तीन असफल प्रयास किए गए थे।

जब कांग्रेस पार्टी के चुनाव लड़ने के लिए चुना और संघीय योजना के अंतर्गत सत्ता स्वीकार की तब गांधी जी ने पार्टी की सदस्यता से इस्तीफा देने का निर्णय ले लिया। वह पार्टी के इस कदम से असहमत नहीं थे किंतु महसूस करते थे कि यदि वे इस्तीफा देते हैं तब भारतीयों के साथ उसकी लोकप्रियता पार्टी की सदस्यता को मजबूत करने में आसानी प्रदान करेगी जो अब तक कम्यूनिसटों, समाजवादियों, व्यापार संघों, छात्रों, धार्मिक नेताओं से लेकर व्यापार संघों और विभिन्न आवाजों के बीच विद्यमान थी। इससे इन सभी को अपनी अपनी बातों के सुन जाने का अवसर प्राप्त होगा। गांधी जी राज के लिए किसी पार्टी का नेतृत्व करते हुए प्रचार द्वारा कोई ऐसा लक्ष्‍य सिद्ध नहीं करना चाहते थे जिसे राज[39] के साथ अस्थायी तौर पर राजनैतिक व्यवस्‍था के रूप में स्वीकार कर लिया जाए।

गांधी जी नेहरू प्रेजीडेन्सी और कांग्रेस के लाहौर अधिवेशन के साथ ही १९३६ में भारत लौट आए। हालांकि गांधी की पूर्ण इच्छा थी कि वे आजादी प्राप्त करने पर अपना संपूर्ण ध्‍यान केन्द्रित करें न कि भारत के भविष्य के बारे में अटकलों पर। उसने कांग्रेस को समाजवाद को अपने उद्देश्‍य के रूप में अपनाने से नहीं रोका। १९३८ में पार्टी अध्यक्ष पद के लिए चुने गए सुभाष बोस के साथ गांधी जी के मतभेद थे। बोस के साथ मतभेदों में गांधी के मुख्य बिंदु बोस की लोकतंत्र में प्रतिबद्धता की कमी तथा अहिंसा में विश्वास की कमी थी। बोस ने गांधी जी की आलोचना के बावजूद भी दूसरी बार जीत हासिल की किंतु कांग्रेस को उस समय छोड़ दिया जब सभी भारतीय नेताओं ने गांधी[40] जी द्वारा लागू किए गए सभी सिद्धातों का परित्याग कर दिया गया।

द्वितीय विश्व युद्ध और भारत छोड़ो आन्दोलन

द्वितीय विश्व युद्ध १९३९ में जब छिड़ने नाजी जर्मनी आक्रमण पोलैंड.आरम्भ में गांधी जी ने अंग्रेजों के प्रयासों को अहिंसात्मक नैतिक सहयोग देने का पक्ष लिया किंतु दूसरे कांग्रेस के नेताओं ने युद्ध में जनता के प्रतिनिधियों के परामर्श लिए बिना इसमें एकतरफा शामिल किए जाने का विरोध किया। कांग्रेस के सभी चयनित सदस्यों ने सामूहिक तौर[41] पर अपने पद से इस्तीफा दे दिया। लंबी चर्चा के बाद, गांधी ने घोषणा की कि जब स्वयं भारत को आजादी से इंकार किया गया हो तब लोकतांत्रिक आजादी के लिए बाहर से लड़ने पर भारत किसी भी युद्ध के लिए पार्टी नहीं बनेगी। जैसे जैसे युद्ध बढता गया गांधी जी ने आजादी के लिए अपनी मांग को अंग्रेजों को भारत छोड़ो आन्दोलन नामक विधेयक देकर तीव्र कर दिया। यह गांधी तथा कांग्रेस पार्टी का सर्वाधिक स्पष्ट विद्रोह था जो भारत देश[42] से अंग्रेजों को खदेड़ने पर लक्षित था।

गांधी जी के दूसरे नम्बर पर बैठे जवाहरलाल नेहरू की पार्टी के कुछ सदस्यों तथा कुछ अन्य राजनैतिक भारतीय दलों ने आलोचना की जो अंग्रेजों के पक्ष तथा विपक्ष दोनों में ही विश्‍वास रखते थे। कुछ का मानना था कि अपने जीवन काल में अथवा मौत के संघर्ष में अंग्रेजों का विरोध करना एक नश्वर कार्य है जबकि कुछ मानते थे कि गांधी जी पर्याप्त कोशिश नहीं कर रहे हैं। भारत छोड़ो इस संघर्ष का सर्वाधिक शक्तिशाली आंदोलन बन गया जिसमें व्यापक हिंसा और गिरफ्तारी हुई।[43] पुलिस की गोलियों से हजारों की संख्‍या में स्वतंत्रता सेनानी या तो मारे गए या घायल हो गए और हजारों गिरफ्तार कर लिए गए। गांधी और उनके समर्थकों ने स्पष्ट कर दिया कि वह युद्ध के प्रयासों का समर्थन तब तक नहीं देंगे तब तक भारत को तत्‍काल आजादी न दे दी जाए। उन्होंने स्पष्ट किया कि इस बार भी यह आन्दोलन बन्द नहीं होगा यदि हिंसा के व्यक्तिगत कृत्यों को मूर्त रूप दिया जाता है। उन्होंने कहा कि उनके चारों ओर अराजकता का आदेश असली अराजकता से भी बुरा है। उन्होंने सभी कांग्रेसियों और भारतीयों को अहिंसा के साथ करो या मरो (अंग्रेजी में डू ऑर डाय) के द्वारा अन्तिम स्वतन्त्रता के लिए अनुशासन बनाए रखने को कहा।

गांधी जी और कांग्रेस कार्यकारणी समिति के सभी सदस्यों को अंग्रेजों द्वारा मुबंई में ९ अगस्त १९४२ को गिरफ्तार कर लिया गया। गांधी जी को पुणे के आंगा खां महल में दो साल तक बंदी बनाकर रखा गया। यही वह समय था जब गांधी जी को उनके निजी जीवन में दो गहरे आघात लगे। उनका ५० साल पुराना सचिव महादेव देसाई ६ दिन बाद ही दिल का दौरा पड़ने से मर गए और गांधी जी के १८ महीने जेल में रहने के बाद २२ फरवरी १९४४ को उनकी पत्नी कस्तूरबा गांधी का देहांत हो गया। इसके छ: सप्ताह बाद गांधी जी को भी मलेरिया का भयंकर शिकार होना पड़ा। उनके खराब स्वास्थ्‍य और जरूरी उपचार के कारण ६ मई १९४४ को युद्ध की समाप्ति से पूर्व ही उन्हें रिहा कर दिया गया। राज उन्हें जेल में दम तोड़ते हुए नहीं देखना चाहते थे जिससे देश का क्रोध बढ़ जाए। हालांकि भारत छोड़ो आंदोलन को अपने उद्देश्य में आशिंक सफलता ही मिली लेकिन आंदोलन के निष्‍ठुर दमन ने १९४३ के अंत तक भारत को संगठित कर दिया। युद्ध के अंत में, ब्रिटिश ने स्पष्ट संकेत दे दिया था कि संत्ता का हस्तांतरण कर उसे भारतीयों के हाथ में सोंप दिया जाएगा। इस समय गांधी जी ने आंदोलन को बंद कर दिया जिससे कांग्रेसी नेताओं सहित लगभग १००,००० राजनैतिक बंदियों को रिहा कर दिया गया।

स्वतंत्रता और भारत का विभाजन

गांधी जी ने १९४६ में कांग्रेस को ब्रिटिश केबीनेट मिशन (British Cabinet Mission) के प्रस्ताव को ठुकराने का परामर्श दिया क्योकि उसे मुस्लिम बाहुलता वाले प्रांतों के लिए प्रस्तावित समूहीकरण के प्रति उनका गहन संदेह होना था इसलिए गांधी जी ने प्रकरण को एक विभाजन के पूर्वाभ्यास के रूप में देखा। हालांकि कुछ समय से गांधी जी के साथ कांग्रेस द्वारा मतभेदों वाली घटना में से यह भी एक घटना बनी (हालांकि उसके नेत्त्व के कारण नहीं) चूंकि नेहरू और पटेल जानते थे कि यदि कांग्रेस इस योजना का अनुमोदन नहीं करती है तब सरकार का नियंत्रण मुस्लिम लीग के पास चला जाएगा। १९४८ के बीच लगभग ५००० से भी अधिक लोगों को हिंसा के दौरान मौत के घाट उतार दिया गया। गांधी जी किसी भी ऐसी योजना के खिलाफ थे जो भारत को दो अलग अलग देशों में विभाजित कर दे। भारत में रहने वाले बहुत से हिंदुओं और सिक्खों एवं मुस्लिमों का भारी बहुमत देश के बंटवारे[तथ्य वांछित] के पक्ष में था। इसके अतिरिक्त मुहम्मद अली जिन्ना, मुस्लिम लीग के नेता ने, पश्चिम पंजाब, सिंध, उत्तर पश्चिम सीमांत प्रांत और पूर्वी बंगाल[तथ्य वांछित] में व्यापक सहयोग का परिचय दिया। व्यापक स्तर पर फैलने वाले हिंदु मुस्लिम लड़ाई को रोकने के लिए ही कांग्रेस नेताओं ने बंटवारे की इस योजना को अपनी मंजूरी दे दी थी। कांगेस नेता जानते थे कि गांधी जी बंटवारे का विरोध करेंगे और उसकी सहमति के बिना कांग्रेस के लिए आगे बझना बसंभव था चुकि पाटर्ठी में गांधी जी का सहयोग और संपूर्ण भारत में उनकी स्थिति मजबूत थी। गांधी जी के करीबी सहयोगियों ने बंटवारे को एक सर्वोत्तम उपाय के रूप में स्वीकार किया और सरदार पटेल ने गांधी जी को समझाने का प्रयास किया कि नागरिक अशांति वाले युद्ध को रोकने का यही एक उपाय है। मज़बूर गांधी ने अपनी अनुमति दे दी।

उन्होंने उत्तर भारत के साथ-साथ बंगाल में भी मुस्लिम और हिंदु समुदाय के नेताओं के साथ गर्म रवैये को शांत करने के लिए गहन विचार विमर्श किया। १९४७ के भारत-पाकिस्तान युद्ध के बावजूद उन्हें उस समय परेशान किया गया जब सरकार ने पाकिस्तान को विभाजन परिषद द्वारा बनाए गए समझौते के अनुसार ५५ करोड़ रू0 न देने का निर्णय लियाथा। सरदार पटेल जैसे नेताओं को डर था कि पाकिस्तान इस धन का उपयोग भारत के खिलाफ़ जंग छेड़ने में कर सकता है। जब यह मांग उठने लगी कि सभी मुस्लिमों को पाकिस्तान भेजा जाए और मुस्लिमों और हिंदु नेताओं ने इस पर असंतोष व्य‍क्त किया और एक दूसरे[44] के साथ समझौता करने से मना करने से गांधी जी को गहरा सदमा पहुंचा। उन्होंने दिल्ली में अपना पहला आमरण अनशन आरंभ किया जिसमें साम्प्रदायिक हिंसा को सभी के लिए तत्काल समाप्त करने और पाकिस्तान को 55 करोड़ रू0 का भुगतान करने के लिए कहा गया था। गांधी जी को डर था कि पाकिस्तान में अस्थिरता और असुरक्षा से भारत के प्रति उनका गुस्सा और बढ़ जाएगा तथा सीमा पर हिंसा फैल जाएगी। उन्हें आगे भी डर था कि हिंदु और मुस्लिम अपनी शत्रुता को फिर से नया कर देंगे और उससे नागरिक युद्ध हो जाने की आशंका बन सकती है। जीवन भर गांधी जी का साथ देने वाले सहयोगियों के साथ भावुक बहस के बाद गांधी जी ने बात का मानने से इंकार कर दिया और सरकार को अपनी नीति पर अडिग रहना पड़ा तथा पाकिस्तान को भुगतान कर दिया। हिंदु मुस्लिम और सिक्ख समुदाय के नेताओं ने उन्हें विश्‍वास दिलाया कि वे हिंसा को भुला कर शांति लाएंगे। इन समुदायों में राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ और हिंदू महासभा शामिल थे। इस प्रकार गांधी जी ने संतरे का जूस[45] पीकर अपना अनशन तोड़ दिया।

हत्या

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

मैनचेस्टर गार्जियन, १८ फरवरी, १९४८, की गलियों से ले जाते हुआ दिखाया गया था।

३० जनवरी, १९४८, गांधी की उस समय नाथूराम गोडसे द्वारा गोली मारकर हत्या कर दी गई जब वे नई दिल्ली के बिड़ला भवन (बिरला हाउस के मैदान में रात चहलकदमी कर रहे थे। गांधी का हत्यारा नाथूराम गौड़से हिन्दू राष्ट्रवादी थे जिनके कट्टरपंथी हिंदु महासभा के साथ संबंध थे जिसने गांधी जी को पाकिस्तान[46] को भुगतान करने के मुद्दे को लेकर भारत को कमजोर बनाने के लिए जिम्मेदार ठहराया था। गोड़से और उसके उनके सह षड्यंत्रकारी नारायण आप्टे को बाद में केस चलाकर सजा दी गई तथा १५ नवंबर १९४९ को इन्हें फांसी दे दी गई। राज घाट, नई दिल्ली, में गांधी जी के स्मारक पर "देवनागरी में हे राम " लिखा हुआ है। ऐसा व्यापक तौर पर माना जाता है कि जब गांधी जी को गोली मारी गई तब उनके मुख से निकलने वाले ये अंतिम शब्द थे। हालांकि इस कथन पर विवाद उठ खड़े हुए हैं।[47]जवाहरलाल नेहरू ने रेडियो के माध्यम से राष्ट्र को संबोधित किया :

गांधी जी की राख को एक अस्थि-रख दिया गया और उनकी सेवाओं की याद दिलाने के लिए संपूर्ण भारत में ले जाया गया। इनमें से अधिकांश को इलाहाबाद में संगम पर १२ फरवरी १९४८ को जल में विसर्जित कर दिया गया किंतु कुछ को अलग[48] पवित्र रूप में रख दिया गया। १९९७ में, तुषार गाँधी ने बैंक में नपाए गए एक अस्थि-कलश की कुछ सामग्री को अदालत के माध्यम से, इलाहाबाद में संगम[48][49] नामक स्थान पर जल में विसर्जित कर दिया। ३० जनवरी२००८ को दुबई में रहने वाले एक व्यापारी द्वारा गांधी जी की राख वाले एक अन्य अस्थि-कलश को मुंबई संग्रहालय[48] में भेजने के उपरांत उन्हें गिरगाम चौपाटी नामक स्थान पर जल में विसर्जित कर दिया गया। एक अन्य अस्थि कलश आगा खान जो पुणे[48] में है, (जहाँ उन्होंने १९४२ से कैद करने के लिए किया गया था १९४४) वहां समाप्त हो गया और दूसरा आत्मबोध फैलोशिप झील मंदिर में लॉस एंजिल्स.[50] रखा हुआ है। इस परिवार को पता है कि इस पवित्र राख का राजनीतिक उद्देश्यों के लिए दुरूपयोग किया जा सकता है लेकिन उन्हें यहां से हटाना नहीं चाहती हैं क्योंकि इससे मन्दिरों .[48] को तोड़ने का खतरा पैदा हो सकता है। 12 फरवरी वर्ष 1948 में महात्मा गांधी के अस्थि कलश जिन 12 तटों पर विसर्जित किए गए थे, त्रिमोहिनी संगम भी उनमें से एक है |

गांधी के सिद्धान्त

इन्हें भी देखें: गांधीवाद

सत्य

गांधी जी ने अपना जीवन सत्य, या सच्चाई की व्यापक खोज में समर्पित कर दिया। उन्होंने इस लक्ष्य को प्राप्त करने के लिए अपनी स्वयं की गल्तियों और खुद पर प्रयोग करते हुए सीखने की कोशिश की। उन्होंने अपनी आत्मकथा को सत्य के प्रयोग का नाम दिया।

गांधी जी ने कहा कि सबसे महत्वपूर्ण लड़ाई लड़ने के लिए अपने दुष्टात्माओं , भय और असुरक्षा जैसे तत्वों पर विजय पाना है। गांधी जी ने अपने विचारों को सबसे पहले उस समय संक्षेप में व्य‍क्त किया जब उन्होंने कहा भगवान ही सत्य है| बाद में उन्होंने अपने इस कथन को सत्य ही भगवान है में बदल दिया। इस प्रकार , सत्य में गांधी के दर्शन है " परमेश्वर "|

अहिंसा

हालांकि गांधी जी अहिंसा के सिद्धांत के प्रवर्तक बिल्कुल नहीं थे फिर भी इसे बड़े पैमाने [51] पर राजनैतिक क्षेत्र में इस्तेमाल करने वाले वे पहले व्यक्ति थे। अहिंसा (non-violence), अहिंसा (ahimsa) और अप्रतिकार (non-resistance) का भारतीय धार्मिक विचारों में एक लंबा इतिहास है और इसके हिंदु, बौद्ध, जैन, यहूदी और ईसाई समुदायों में बहुत सी अवधारणाएं हैं। गांधी जी ने अपनी आत्मकथा द स्टोरी ऑफ़ माय एक्सपेरिमेंट्स विथ ट्रुथ " (The Story of My Experiments with Truth)में दर्शन और अपने जीवन के मार्ग का वर्णन किया है। उन्हें कहते हुए बताया गया था :

जब मैं निराश होता हूं तब मैं याद करता हूं कि हालांकि इतिहास सत्य का मार्ग होता है किंतु प्रेम इसे सदैव जीत लेता है। यहां अत्याचारी और हतयारे भी हुए हैं और कुछ समय के लिए वे अपराजय लगते थे किंतु अंत में उनका पतन ही होता है -इसका सदैव विचार करें।

" मृतकों, अनाथ तथा बेघरों के लिए इससे क्या फर्क पड़ता है कि स्वतंत्रता और लोकतंत्र के पवित्र नाम के नीचे संपूर्णवाद का पागल विनाश छिपा है।

एक आंख के लिए दूसरी आंख पूरी दुनिया को अंधा बना देगी।

मरने के लिए मैरे पास बहुत से कारण है किंतु मेरे पास किसी को मारने का कोई भी कारण नहीं है "

इन सिद्धातों को लागू करने में गांधी जी ने इन्हें दुनिया को दिखाने के लिए सर्वाधिक तार्किक सीमा पर ले जाने से भी मुंह नहीं मोड़ा जहां सरकार, पुलिस और सेनाए भी अहिंसात्मक बन गईं थीं।" फॉर पसिफिस्ट्स."[52] नामक पुस्तक से उद्धरण लिए गए हैं।

विज्ञान का युद्ध किसी व्यक्ति को तानाशाही , शुद्ध और सरलता की ओर ले जाता है। अहिंसा का विज्ञान अकेले ही किसी व्यक्ति को शुद्ध लोकतंत्र के मार्ग की ओर ले जा सकता है।प्रेम पर आधारित शक्ति सजा के डर से उत्पन्न शक्ति से हजार गुणा अधिक और स्थायी होती है। यह कहना निन्दा करने जैसा होगा कि कि अहिंसा का अभ्यास केवल व्यक्तिगत तौर पर किया जा सकता है और व्यक्तिवादिता वाले देश इसका कभी भी अभ्यास नहीं कर सकते हैं। शुद्ध अराजकता का निकटतम दृष्टिकोण अहिंसा पर आधारित लोकतंत्र होगा; संपूर्ण अहिंसा के आधार पर संगठित और चलने वाला कोई समाज शुद्ध अराजकता

वाला समाज होगा।

मैं ने भी स्वीकार किया कि एक अहिंसक राज्य में भी पुलिस बल की जरूरत अनिवार्य हो सकती है। पुलिस रैंकों का गठन अहिंसा में विश्‍वास रखने वालों से किया जाएगा। लोग उनकी हर संभव मदद करेंगे और आपसी सहयोग के माध्यम से वे किसी भी उपद्रव का आसानी से सामना कर लेंगे ...श्रम और पूंजी तथा हड़तालों के बीव हिंसक झगड़े बहुत कम होंगे और अहिंसक राज्यों में तो बहुत कम होंगे क्योंकि अहिंसक समाज की बाहुलता का प्रभाव समाज में प्रमुख तत्वों का सम्मान करने के लिए महान होगा। इसी प्रकार साम्प्रदायिक अव्यवस्था के लिए कोई जगह नहीं होगी;

। शांति एवं अव्यवस्था के समय सशस्त्र सैनिकों की तरह सेना का कोई

अहिंसात्मक कार्य उनका यह कर्तव्य होगा कि वे विजय दिलाने वाले समुदायों को एकजुट करें जिसमें शांति का प्रसार, तथा ऐसी गतिविधियों का समावेश हो जो किसी भी व्यक्ति को उसके चर्च अथवा खंड में संपर्क बनाए रखते हुए अपने साथ मिला लें। इस प्रकार की सैना को किसी भी आपात स्थिति से लड़ने के लिए तैयार रहना चाहिए तथा भीड़ के क्रोध को शांत करने के लिए उसके पास मरने के लिए सैनिकों की पर्याप्त नफरी भी होनी चाहिए;सत्याग्रह (सत्यबल) के बिग्रेड को प्रत्येक गांव तथा शहर तक भवनों के प्रत्येक ब्लॉक में संगठित किया जा सकता हैयदि अहिंसात्मक समाज पर हमला किया जाता है तब अहिंसा के दो मार्ग खुलते हैं। अधिकार पाने के लिए हमलावर से सहयोग न करें बल्कि समर्पण करने की अपेक्षा मृत्यु को गले लगाना पसंद करें। दूसरा तरीका होगा ऐसी जनता द्वारा अहिंसक प्रतिरोध करना हो सकता है जिन्हें अहिंसक तरीके से प्रशिक्षित किया गया हो ...इस अप्रत्याशित प्रदर्शन की अनंत राहों पर आदमियों और महिलाओं को हमलावर की इच्छा लिए आत्मसमर्पण करने की बजाए आसानी से मरना अच्छा लगता है और अंतंत: उसे तथा उसकी सैनिक बहादुरी के समक्ष पिघलना जरूर पड़ता है। ऐसे किसी देश अथवा समूह जिसने अहिंसा को अपनी अंतिम नीति बना लिया है उसे परमाणु बम भी अपना दास नहीं बना सकता है। उस देश में अहिंसा का स्तर खुशी-खुशी गुजरता है तब वह प्राकृतिक तौर पर इतना अधिक बढ़ जाता है कि उसे सार्वभोमिक आदर

मिलने लगता है।

इन विचारों के अनुरूप १९४० में जब नाजी जर्मनी द्वारा अंग्रेजों के द्वीपों पर किए गए हमले आसन्न दिखाई दिए तब गांधी जी ने अंग्रेजों को शांति और युद्ध [53]में अहिंसा की निम्नलिखित नीति का अनुसरण करने को कहा।

मैं आपसे हथियार रखने के लिए कहना पसंद करूंगा क्योंकि ये आपको अथवा मानवता को बचाने में बेकार हैं।आपको हेर हिटलर और सिगनोर मुसोलिनी को आमंत्रित करना होगा कि उन्हें देशों से जो कुछ चाहिए आप उन्हें अपना अधिकार कहते हैं।यदि इन सज्जनों को अपने घर पर रहने का चयन करना है तब आपको उन्हें खाली करना होगा।यदि वे तुम्हें आसानी से रास्ता नहीं देते हैं तब आप अपने आपको , पुरूषों को महिलाओं को और बच्चों की बलि देने की अनुमति देंगे किंतु अपनी निष्ठा के प्रति झुकने से इंकार करेंगे।

१९४६ में युद्ध के बाद दिए गए एक साक्षात्कार में उन्होंने इससे भी आगे एक विचार का प्रस्तुतीकरण किया।

यहूदियों को अपने लिए स्वयं कसाई का चाकू दे देना चाहिए था।उन्हें अपने आप को समुद्री चट्टानों से समुद्र के अंदर फैंक देना चाहिए था।

फिर भी गांधी जी को पता था कि इस प्रकार के अहिंसा के स्तर को अटूट विश्वास और साहस की जरूरत होगी और इसके लिए उसने महसूस कर लिया था कि यह हर किसी के पास नहीं होता है। इसलिए उन्होंने प्रत्येक व्यक्ति को परामर्श दिया कि उन्हें अहिंसा को अपने पास रखने की जरूरत नहीं है खास तौर पर उस समय जब इसे कायरता के संरक्षण के लिए उपयोग में किया गया हो।

गांधी जी ने अपने सत्याग्रहआंदोलन में ऐसे लोगों को दूर ही रखा जो हथियार उठाने से डरते थे अथवा प्रतिरोध करने में स्वयं की अक्षमता का अनुभव करते थे। उन्होंने लिखा कि :

मैं मानता हूं कि जहां डरपोक और हिंसा में से किसी एक को चुनना हो तो मैं हिंसा के पक्ष में अपनी राय दूंगा।[54]

प्रत्येक सभा पर मैं तब तक चेतावनी दोहराता रहता था जब तक वन्हें यह अहसास नहीं हो जाता है कि वे एक ऐसे अंहिसात्मक बल के अधिकार में आ गए हैं जिसके अधिकार में वे पहले भी थे और वे उस प्रयोग के आदि हो चुके थे और उनका मानना था कि उन्हें अहिंसा से कुछ लेना देना नहीं हैं तथा फिर से हथियार उठा लिए थे। खुदाई खिदमतगार (Khudai Khidmatgar)के बारे में ऐसा कभी नहीं कहना चाहिए कि जो एक बार इतने बहादुर थे कि बादशाह खान (Badshah Khan)के प्रभाव में अब वे डरपोक बन गए। वीरता केवल अच्छे निशाने वालों में ही नहीं होती है बल्कि मृत्यु को हरा देने वालों में तथा अपनी छातियों को गोली [55]

खाने के लिए सदा तैयार रहने वालों में भी होती है।

शाकाहारी रवैया

बाल्यावस्था में गांधी को मांस खाने का अनुभव मिला। ऐसा उनकी उत्तराधिकारी जिज्ञासा के कारण ही था जिसमें उसके उत्साहवर्धक मित्र शेख मेहताब का भी योगदान था। वेजीटेरियनिज्म का विचार भारत की हिंदु और जैन प्रथाओं में कूट-कूट कर भरा हुआ था तथा उनकी मातृभूमि गुजरात में ज्यादातर हिंदु शाकाहारी ही थे। इसी तरह जैन भी थे। गांधी का परिवार भी इससे अछूता नहीं था। पढाई के लिए लंदन आने से पूर्व गांधी जी ने अपनी माता पुतलीबाई और अपने चाचा बेचारजी स्वामी से एक वायदा किया था कि वे मांस खाने, शराब पीने से तथा संकीणता से दूर रहेंगे। उन्होने अपने वायदे रखने के लिए उपवास किए और ऐसा करने से सबूत कुछ ऐसा मिला जो भोजन करने से नहीं मिल सकता था, उन्होंने अपने जीवन पर्यन्त दर्शन के लिए आधार जो प्राप्त कर लिया था। जैसे जैसे गांधी जी व्यस्क होते गए वे पूर्णतया शाकाहारी बन गए। उन्होंने द मोरल बेसिस ऑफ वेजीटेरियनिज्म तथा इस विषय पर बहुत सी लेख भी लिखें हैं जिनमें से कुछ लंदन वेजीटेरियन सोसायटी के प्रकाशन द वेजीटेरियन [56]में प्रकाशित भी हुए हैं। गांधी जी स्वयं इस अवधि में बहुत सी महान विभूतियों से प्रेरित हुए और लंदन वेजीटेरियन सोसायटी के चैयरमेन डॉ० जोसिया ओल्डफील्ड के मित्र बन गए।

हेनरी स्टीफन साल्ट हेनरी स्टीफन ‍साल्ट (Henry Stephens Salt)की कृतियों को पढने और प्रशंसा करने के बाद युवा मोहनदास गांधी शाकाहारी प्रचारक से मिले और उनके साथ पत्राचार किया। गांधी जी ने लंदन में रहते समय और उसके बाद शाकाहारी भोजन की वकालत करने में काफी समय बिताया। गांधी जी का कहना था कि शाकाहारी भोजन न केवल शरीर की जरूरतों को पूरा करता है बल्कि यह आर्थिक प्रयोजन की भी पूर्ति करता है जो मांस से होती है और फिर भी मांस अनाज, सब्जियों और फलों से अधिक मंहगा होता है। इसके अलावा कई भारतीय जो आय कम होने की वजह से संघर्ष कर रहे थे, उस समय जो शाकाहारी के रूप में दिखाई दे रहे थे वह आध्यात्मिक परम्परा ही नहीं व्यावहारिकता के कारण भी था.वे बहुत देर तक खाने से परहेज रखते थे , और राजनैतिक विरोध के रूप में उपवास रखते थे उन्होंने अपनी मृत्यु तक खाने से इनकार किया जब तक उनका मांग पुरा नही होता उनकी आत्मकथा में यह नोट किया गया है कि शाकाहारी होना ब्रह्मचर्य में गहरी प्रतिबद्धता होने की शुरूआती सीढ़ी है, बिना कुल नियंत्रण ब्रह्मचर्य में उनकी सफलता लगभग असफल है |

गाँधी जी शुरू से फलाहार (frutarian),[57] करते थे लेकिन अपने चिकित्सक की सलाह से बकरी का दूध पीना शुरू किया था|वे कभी भी दुग्ध-उत्पाद का सेवन नहीं करते थे क्योंकि पहले उनका मानना था की दूध मनुष्य का प्राकृतिक आहार नहीं होता और उन्हें गाय के चीत्कार से घृणा (cow blowing),[58] थी और सबसे महत्वपूर्ण कारण था शपथ जो उन्होंने अपनी स्वर्गीय माँ से किया था|

ब्रह्मचर्य

जब गाँधी जी सोलह वर्ष के हुए तब उनके पिताश्री का स्वास्थ्य बहुत ख़राब था. उनके पिता की बीमारी के समय वे सदा उपस्थित रहते थे क्योंकि वे अपने माता-पिता के प्रति अत्यंत समर्पित थे. यद्यपि, गाँधी जी को कुछ समय की मुक्ति देने के लिए एक दिन उनके चाचा जी आए वे आराम के लिए शयनकक्ष पहुंचे जहाँ उनकी शारीरिक अभिलाषाएं जागृत हुई और उन्होंने अपनी पत्नी से प्रेम किया नौकर के जाने के पश्चात् थोडी ही देर में ख़बर आई की गाँधी के पिता का अभी अभी देहांत हो गया है.गाँधी जी को जबरदस्त अपराध अनुभव हुआ और इसके लिए वे अपने आप को कभी क्षमा नहीं कर सकते थे उन्होंने इस घटना का उल्लेख दोहरी शर्म में किया इस घटना का गाँधी पर महत्वपूर्ण प्रभाव पड़ा और वे ३६ वर्ष की आयु में ब्रह्मचर्य (celibate) की और मुड़ने लगे, जबकि उनका विवाह हो चुका था.[59]

यह निर्णय ब्रहमचर्य (Brahmacharya) के दर्शन से पुरी तरह प्रभावित था आध्यात्मिक और व्यवहारिक शुद्धता बड़े पैमाने पर ब्रह्मचर्य और वैराग्यवाद (asceticism) से जुदा होता है.गाँधी ने ब्रह्मचर्य को भगवान् के करीब आने और अपने को पहचानने का प्राथमिक आधार के रूप में देखा था अपनी आत्मकथा में वे अपनी बचपन की दुल्हन कस्तूरबा (Kasturba) के साथ अपनी कामेच्छा और इर्ष्या के संघर्षो को बतातें हैं उन्होंने महसूस किया कि यह उनका व्यक्तिगत दायित्व है की उन्हें ब्रह्मचर्य रहना है ताकि वे बजाय हवस के प्रेम को सिख पायें गाँधी के लिए, ब्रह्मचर्य का अर्थ था "इन्द्रियों के अंतर्गत विचारों, शब्द और कर्म पर नियंत्रण".[60]

सादगी

गाँधी जी का मानना था कि अगर एक व्यक्ति समाज सेवा में कार्यरत है तो उसे साधारण जीवन (simple life) की ओर ही बढ़ना चाहिए जिसे वे ब्रह्मचर्य के लिए आवश्यक मानते थे। उनकी सादगी (simplicity) ने पश्चमी जीवन शैली को त्यागने पर मजबूर करने लगा और वे दक्षिण अफ्रीका में फैलने लगे थे इसे वे "ख़ुद को शुन्य के स्थिति में लाना" कहते हैं जिसमे अनावश्यक खर्च, साधारण जीवन शैली को अपनाना और अपने वस्त्र स्वयं धोना आवश्यक है.[61]एक अवसर पर जन्मदार की और से सम्मुदय के लिए उनकी अनवरत सेवा के लिए प्रदान किए गए उपहार को भी वापस कर देते हैं.[62]

गाँधी सप्ताह में एक दिन मौन धारण करते थे.उनका मानना था कि बोलने के परहेज से उन्हें आतंरिक शान्ति (inner peace) मिलती है। उनपर यह प्रभाव हिंदू मौन सिद्धांत का है, (संस्कृत: - मौन) और शान्ति (संस्कृत: -शान्ति)वैसे दिनों में वे कागज पर लिखकर दूसरों के साथ संपर्क करते थे। 37 वर्ष की आयु से साढ़े तीन वर्षों तक गांधी जी ने अख़बारों को पढ़ने से इंकार कर दिया जिसके जवाब में उनका कहना था कि जगत की आज जो स्थिर अवस्था है उसने उसे अपनी स्वयं की आंतरिक अशांति की तुलना में अधिक भ्रमित किया है।

जॉन रस्किन (John Ruskin) की अन्टू दिस लास्ट (Unto This Last), पढ़ने के बाद उन्होंने अपने जीवन शैली में परिवर्तन करने का फैसला किया तथा एक समुदाय बनाया जिसे अमरपक्षी अवस्थापन कहा जाता था।

दक्षिण अफ्रीका, जहाँ से उन्होंने वकालत पूरी की थी तथा धन और सफलता के साथ जुड़े थे। वहां से लौटने के पश्चात् उन्होंने पश्चमी शैली के वस्त्रों का त्याग किया। उन्होंने भारत के सबसे गरीब इंसान के द्वारा जो वस्त्र पहने जाते हैं उसे स्वीकार किया, तथा घर में बने हुए कपड़े (खादी) पहनने की वकालत भी की। गाँधी और उनके अनुयायियों ने अपने कपड़े सूत के द्वारा ख़ुद बुनने के अभ्यास को अपनाया और दूसरो को भी ऐसा करने के लिए प्रोत्साहित किया हालाँकि भारतीय श्रमिक बेरोज़गारी के कारण बहुधा आलसी थे, वे अक्सर अपने कपड़े उन औद्योगिक निर्माताओं से खरीदते थे जिसका उद्देश्य ब्रिटिश हितों को पुरा करना था। गाँधी का मत था कि अगर भारतीय अपने कपड़े ख़ुद बनाने लगे, तो यह भारत में बसे ब्रिटिशों को आर्थिक झटका लगेगा। फलस्वरूप, बाद में चरखा (spinning wheel) को भारतीय राष्ट्रीय झंडा में शामिल किया गया। अपने साधारण जीवन को दर्शाने के लिए उन्होंने बाद में अपनी बाकी जीवन में धोती पहनने का निर्णय लिया।

विश्वास

गाँधी का जन्म हिंदू धर्म में हुआ, उनके पूरे जीवन में अधिकतर सिद्धान्तों की उत्पति हिंदुत्व से हुआ। साधारण हिंदू की तरह वे सारे धर्मों को समान रूप से मानते थे, और इसलिए उन्होंने धर्म-परिवर्तन के सारे तर्कों एवं प्रयासों को अस्वीकृत किया। वे ब्रह्मज्ञान के जानकार थे और सभी प्रमुख धर्मो को विस्तार से पढ़ते थे। उन्होंने हिंदू धर्म के बारे में निम्नलिखित बातें कही हैं-

हिंदू धर्म, इसे जैसा मैंने समझा है, मेरी आत्मा को पूरी तरह तृप्त करता है, मेरे प्राणों को आप्लावित कर देता है,... जब संदेह मुझे घेर लेता है, जब निराशा मेरे सम्मुख आ खड़ी होती है, जब क्षितिज पर प्रकाश की एक किरण भी दिखाई नहीं देती, तब मैं 'भगवद्गीता' की शरण में जाता हूँ और उसका कोई-न-कोई श्लोक मुझे सांत्वना दे जाता है, और मैं घोर विषाद के बीच भी तुरंत मुस्कुराने लगता हूं। मेरे जीवन में अनेक बाह्य त्रासदियां घटी है और यदि उन्होंने मेरे ऊपर कोई प्रत्यक्ष या अमिट प्रभाव नहीं छोड़ा है तो मैं इसका श्रेय 'भगवद्गीता' के उपदेशों को देता हूँ।[63]

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

गाँधी स्मृति (जिस घर में गाँधी ने अपने अन्तिम ४ महीने बिताये, वह आज एक स्मारक बन गया है, नयी दिल्ली)

गाँधी ने भगवद् गीता की व्याख्या गुजराती में भी की है.महादेव देसाई ने गुजराती पाण्डुलिपि का अतिरिक्त भूमिका तथा विवरण के साथ अंग्रेजी में अनुवाद किया है गाँधी के द्वारा लिखे गए प्राक्कथन के साथ इसका प्रकाशन १९४६ में हुआ था .[64][65]

गाँधी का मानना था कि प्रत्येक धर्म के मूल में सत्य और प्रेम होता है। उनका कहना है कि 'कुरान', 'बाइबिल', 'जेन्द-अवेस्ता', 'तालमुड', अथवा 'गीता' किसी भी माध्यम से देखिए, हम सबका ईश्वर एक ही है, और वह सत्य तथा प्रेम स्वरूप है।[66] ढोंग, कुप्रथा आदि पर भी उन्होंने सभी धर्मो के सिद्धान्तों के प्रति सवालिया रुख अख्तियार किया। वे एक अथक समाज सुधारक थे। उनकी कुछ टिप्पणियां विभिन्न धर्मो के सन्दर्भ में इस प्रकार हैं :

किंतु जिस तरह मैं ईसाई धर्म को स्वीकार नहीं कर सका, उसी तरह हिंदू धर्म की संपूर्णता के विषय में अथवा उसके सर्वोपरि होने के विषय में भी मैं उस समय निश्चय नहीं कर सका। हिंदू धर्म की त्रुटियां मेरी आँखों के सामने तैरती रहती थीं। यदि अस्पृश्यता हिंदू धर्म का अंग है जो ऐसा जान पड़ा कि वह एक सड़ा और बाद में जोड़ा गया अंग है। अनेक संप्रदायों और अनेक जाति-भेदों का होना भी मेरी समझ में नहीं आता था। केवल वेद ही ईश्वर-प्रणीत हैं, इस बात का क्या अर्थ है। यदि वेद ईश्वर-प्रणीत हैं, तो बाइबिल और कुरान क्यों नहीं हैं?मुझे प्रभावित करने के लिए जिस तरह ईसाई मित्र प्रयत्नशील थे, उसी प्रकार मुसलमान मित्र भी प्रयत्नशील थे। अब्दुल्ला सेठ मुझे इस्लाम का अध्ययन करने के लिए प्रोत्साहित करते रहते थे। उसकी खूबियों की चर्चा तो वे किया ही करते थे।[67]जितनी जल्दी हम नैतिक आधार से हारेंगे उतनी ही जल्दी हममे धार्मिक युद्ध समाप्त हो जायेगा ऐसी कोई बात नहीं है कि धर्म नैतिकता के ऊपर हो। उदाहरण के तौर पर कोई मनुष्य असत्यवादी, क्रूर या असंयमी हो और वह यह दावा करे कि परमेश्वर उसके साथ हैं कभी हो ही नहीं सकता। मुहम्मद की बातें ज्ञान का खजाना है, सिर्फ़ मुसलमानों के लिए ही नहीं बल्कि पूरी मानव जाति के लिए।

बाद में उनसे जब पूछा गया कि क्या तुम हिंदू हो, उन्होंने कहा:

"हाँ मैं हूँ। मैं एक ईसाई, मुस्लिम, बौद्ध और यहूदी भी हूँ।"

एक दूसरे के प्रति गहरा आदर भाव होने के बावजूद गाँधी और रवीन्द्रनाथ ठाकुर एक से अधिक बार लम्बी बहस में लगे रहे। ये वाद-विवाद दोनों के दार्शनिक मतभेद को दर्शाते हैं। ये दोनों ही उस समय के प्रसिद्ध भारतीय चिन्तक थे। १५ जनवरी १९३४ को बिहार में आये भीषण भूकंप के संदर्भ में गांधी जी ने सर्वप्रथम २४ जनवरी १९३४ को तिन्नवल्ली की सार्वजनिक सभा में कहा था कि भले ही आप मुझे अंधविश्वासी ही कहें, मगर मुझ जैसा आदमी यही मानेगा कि भगवान ने हमें हमारे पापों का दंड देने के लिए इस भयंकर भूकंप को भेजा है।... बिहार का यह संकट तो केवल शरीर का नाश करने वाला है, मगर अस्पृश्यता-जनित संकट तो हमारी आत्मा को नष्ट कर रहा है। इसलिए बिहार की इस विपत्ति से हमें यह सीख लेनी चाहिए कि अपनी चंद शेष सांसो के रहते हुए हम अस्पृश्यता के इस कलंक से मुक्ति पाकर अपने-आपको अपने सिरजनहार के समक्ष स्वच्छ हृदय लेकर उपस्थित होने योग्य बना लें।[68] २५ जनवरी को भी उन्होंने लोगों को इस घटना के संदर्भ में अस्पृश्यता को महापाप मानकर त्यागने की प्रेरणा दी तथा २६ जनवरी को मदुरा में व्यापारियों द्वारा आयोजित स्वागत समारोह में उन्होंने कहा कि मुझे तो यह विश्वास होता जा रहा है कि हम पर यह विपत्ति अस्पृश्यता के इस महापाप के फलस्वरूप ही आई है। मैं आपसे विनती करता हूँ कि आप मेरी बात पर मन ही मन हँस कर ऐसा न सोचें कि मैं तो आपके अंधविश्वास की वृत्ति को जगा रहा हूँ। मैं ऐसा कुछ नहीं कर रहा हूँ।... मैं भले ही अंधविश्वासी कहा जाऊँ, लेकिन जिस बात को मैं अपने हृदय की गहराई में महसूस कर रहा हूँ, उसे आपसे कहे बिना रह नहीं सकता।... यदि आप भी मेरी ही तरह इस बात में विश्वास करते हों तो आप निर्णय करने में तत्परता बरतेंगे और यह मानेंगे कि आज हम जैसी अस्पृश्यता बरतते हैं वैसी अस्पृश्यता का विधान हिंदू शास्त्रों में नहीं है। आप मेरे इस विचार से सहमत होंगे कि किसी भी मनुष्य को अस्पृश्य मानना एक भयंकर पाप है। मनुष्य का अहंकार ही उससे ऐसा कहता है कि वह अन्य लोगों से श्रेष्ठ है।[69]

गांधी जी के इस विचार को अंधविश्वास को बढ़ावा देने में सक्षम होने के कारण अविवेकपूर्ण मानते हुए रवीन्द्रनाथ टैगोर ने लिखा कि भौतिक आपदाओं का निश्चित और एकमात्र मूल कारण कुछ खास भौतिक तथ्यों के योग से होता है।... हमारे पाप अथवा त्रुटियाँ चाहे कितनी भी भयंकर क्यों न हों इनमें इतना बल नहीं है कि सृष्टि के ढांचे को तहस-नहस कर सकें।[70]

इसके उत्तर में गांधी जी ने विस्तारपूर्वक अपना दृष्टिकोण स्पष्ट करते हुए लिखा कि ब्रह्मांड में हो रही प्राकृतिक घटनाओं और मानवीय व्यवहार के पारस्परिक संबंध में मेरा जीवंत विश्वास है और उस विश्वास के कारण मैं ईश्वर के अधिकाधिक निकट आता गया हूँ, मुझमें विनम्रता आई है और मैं अपने को ईश्वर के सम्मुख उपस्थित करने के लिए अधिकाधिक तैयार होता गया हूँ। यदि मैं अपने घोर अज्ञान के कारण उस विश्वास का उपयोग अपने विरोधियों की निंदा करने के लिए करूँ तो निश्चय ही ऐसा विश्वास पतनकारी अंधविश्वास बन जायेगा।[71]

सन्दर्भ

लेखन कार्य एवं प्रकाशन

गाँधी जी पर हवाई बहस करने एवं मनमाना निष्कर्ष निकालने की अपेक्षा यह युगीन आवश्यकता ही नहीं वरन् समझदारी का तकाजा भी है कि गाँधीजी की मान्यताओं के आधार की प्रामाणिकता को ध्यान में रखा जाए। सामान्य से विशिष्ट तक -- सभी संदर्भों में दस्तावेजी रूप प्राप्त गाँधी जी का लिखा-बोला प्रायः प्रत्येक शब्द अध्ययन के लिए उपलब्ध है। इसलिए स्वभावतः यह आवश्यक है कि इनके मद्देनजर ही किसी बात को यथोचित मुकाम की ओर ले जाया जाए। लिखने की प्रवृत्ति गाँधीजी में आरम्भ से ही थी। अपने संपूर्ण जीवन में उन्होंने वाचिक की अपेक्षा कहीं अधिक लिखा है। चाहे वह टिप्पणियों के रूप में हो या पत्रों के रूप में। कई पुस्तकें लिखने के अतिरिक्त उन्होंने कई पत्रिकाएँ भी निकालीं और उनमें प्रभूत लेखन किया। उनके महत्त्वपूर्ण लेखन कार्य को निम्न बिंदुओं के अंतर्गत देखा जा सकता है:

पत्रिकाएँ

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

गाँधीजी द्वारा सम्पादित पत्र-पत्रिकाएँ

गाँधी जी एक सफल लेखक थे। कई दशकों तक वे अनेक पत्रों का संपादन कर चुके थे जिसमे हरिजन, इंडियन ओपिनियन, यंग इंडिया आदि सम्मिलित हैं। जब वे भारत में वापस आए तब उन्होंने 'नवजीवन' नामक मासिक पत्रिका निकाली। बाद में नवजीवन का प्रकाशन हिन्दी में भी हुआ।[72] इसके अलावा उन्होंने लगभग हर रोज व्यक्तियों और समाचार पत्रों को पत्र लिखा

प्रमुख प्रकाशित पुस्तकें

गाँधी जी द्वारा मौलिक रूप से लिखित पुस्तकें चार हैं-- हिंद स्वराज, दक्षिण अफ्रीका के सत्याग्रह का इतिहास, सत्य के प्रयोग (आत्मकथा), तथा गीता पदार्थ कोश सहित संपूर्ण गीता की टीका। गाँधी जी आमतौर पर गुजराती में लिखते थे, परन्तु अपनी किताबों का हिन्दी और अंग्रेजी में भी अनुवाद करते या करवाते थे।

हिंद स्वराज

हिंद स्वराज (मूलतः हिंद स्वराज्य) नामक अल्पकाय ग्रंथरत्न गाँधीजी ने इंग्लैंड से लौटते समय किल्डोनन कैसिल नामक जहाज पर गुजराती में लिखा था और उनके दक्षिण अफ्रीका पहुँचने पर इंडियन ओपिनियन में प्रकाशित हुआ था। आरम्भ के बारह अध्याय 11 दिसंबर 1909 के अंक में और शेष 18 दिसंबर 1909 के अंक में। पुस्तक रूप में इसका प्रकाशन पहली बार जनवरी 1910 में हुआ था और भारत में बम्बई सरकार द्वारा 24 मार्च 1910 को इसके प्रचार पर प्रतिबंध लगा दिया गया था। बम्बई सरकार की इस कार्रवाई का जवाब गाँधीजी ने इसका अंग्रेजी अनुवाद प्रकाशित करके दिया।[73] इस पुस्तक के परिशिष्ट-1 में पुस्तक में प्रतिपादित विषय के अधिक अध्ययन के लिए 20 पुस्तकों की सूची भी दी गयी है जिससे गाँधीजी के तत्कालीन अध्ययन के विस्तार की एक झलक भी मिलती है।

दक्षिण अफ्रीका के सत्याग्रह का इतिहास

'दक्षिण अफ्रीका के सत्याग्रह का इतिहास' मूलतः गुजराती में 'दक्षिण आफ्रिकाना सत्याग्रहनो इतिहास' नाम से 26 नवंबर 1923 को, जब वे यरवदा जेल में थे, लिखना शुरू किया। 5 फरवरी 1924 को रिहा होने के समय तक उन्होंने प्रथम 30 अध्याय लिख डाले थे। यह इतिहास लेखमाला के रूप में 13 अप्रैल 1924 से 22 नवंबर 1925 तक 'नवजीवन' में प्रकाशित हुआ। पुस्तक के रूप में इसके दो खंड क्रमशः 1924 और 1925 में छपे। वालजी देसाई द्वारा किये गये अंग्रेजी अनुवाद का प्रथम संस्करण अपेक्षित संशोधनों के साथ एस० गणेशन मद्रास ने 1928 में और द्वितीय और तृतीय संस्करण नवजीवन प्रकाशन मन्दिर, अहमदाबाद ने 1950 और 1961 में प्रकाशित किया था।[74]

सत्य के प्रयोग (आत्मकथा)

आत्मकथा के मूल गुजराती अध्याय धारावाहिक रूप से 'नवजीवन' के अंकों में प्रकाशित हुए थे। 29 नवंबर 1925 के अंक में 'प्रस्तावना' के प्रकाशन से उसका आरम्भ हुआ और 3 फरवरी 1929 के अंक में 'पूर्णाहुति' शीर्षक अंतिम अध्याय से उसकी समाप्ति। गुजराती अध्यायों के प्रकाशन के साथ ही हिन्दी नवजीवन में उनका हिन्दी अनुवाद और यंग इंडिया में उनका अंग्रेजी अनुवाद भी दिया जाता रहा। तदनुसार 'प्रस्तावना' का अनुवाद 'हिन्दी नवजीवन' के 3 दिसंबर 1925 के अंक में प्रकाशित हुआ था। हिन्दी अनुवाद में आत्मकथा का पहला खंड पुस्तक के रूप में पहली बार सस्ता साहित्य मंडल, दिल्ली से सन् 1928 में प्रकाशित हुआ था। गाँधी जी की रचनाओं के स्वत्वाधिकारी नवजीवन ट्रस्ट ने अपनी ओर से उसके हिन्दी अनुवाद का प्रकाशन सन् 1957 में किया था।[75]

गीता माता

श्रीमद्भगवद्गीता से गाँधी जी का हार्दिक लगाव प्रायः आजीवन रहा। गीता पर उनका चिंतन-मनन तथा लेखन भी लंबे समय तक चलते रहा। सम्पूर्ण गीता का गुजराती अनुवाद, प्रस्तावना सहित, उन्होंने जून 1929 में पूरा किया था और 12 मार्च 1930 को नवजीवन प्रकाशन मन्दिर, अहमदाबाद से 'अनासक्ति योग' नाम से उसका पुस्तकाकार प्रकाशन हुआ था। उसका हिंदी, बांग्ला एवं मराठी में अनुवाद भी तत्काल हो गया था। अंग्रेजी अनुवाद इसके बाद जनवरी 1931 में संपन्न हुआ था तथा पहले यंग इंडिया के अंक में प्रकाशित हुआ था।[76]

गीता के प्रत्येक श्लोक का अनुवाद सामान्य पाठकों के लिए सहज बोधगम्य न होने से गाँधी जी ने गीता के प्रत्येक अध्याय के भावों को सामान्य पाठकों के लिए सहज बोधगम्य रूप में लिखा। यरवदा सेंट्रल जेल में 1930 और 1932 में प्रत्येक सप्ताह पत्र के रूप में ये भाव भी नारायणदास गांधी को भेजे जाते रहे ताकि उन्हें आश्रम की प्रार्थना सभाओं में पढ़े जायें।[77] इन्हीं का प्रकाशन बाद में पुस्तक रूप में 'गीता-बोध' नाम से हुआ। इनके अतिरिक्त भी उन्होंने गीता पर प्रार्थना सभाओं में अनेक प्रवचन दिये थे। गीता से गाँधी जी का जुड़ाव इस कदर था कि अपने अत्यंत व्यस्त जीवन के बावजूद उन्होंने गीता के प्रत्येक पद का अक्षर क्रम से कोश तैयार किया जिसमें पद के अर्थ के साथ-साथ उनके प्रयोग-स्थल भी निर्दिष्ट थे। इन समस्त सामग्रियों का एकत्र प्रकाशन ही 'गीता माता' के नाम से हुआ है।

सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय के प्रथम संस्करण (1958) एवं नवीन संस्करण (1997) की झलक

गाँधी जी के लिखित एवं वाचिक समग्र साहित्य के प्रकाशन हेतु भारत सरकार द्वारा एक ग्रंथमाला के प्रकाशन का निर्णय प्रकाशन जगत में निःसंदेह एक ऐतिहासिक कदम रहा है। इस ग्रंथमाला का उद्देश्य गाँधी जी ने दिन-प्रति-दिन और वर्ष-प्रति-वर्ष जो कुछ कहा और लिखा उस सबको एकत्र करना था।[78]

इसी निर्णय के तहत अनेक अधीत विद्वानों के सहयोग से सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय का प्रकाशन हुआ। यह प्रकाशन तीन भाषाओं में हुआ। अंग्रेजी में पहली बार 100 खंडों में (THE COLLECTED WORKS OF MAHATMA GANDHI नाम से) तथा संशोधित रूप (pdf) में 98 खंडों में इसका प्रकाशन हुआ है। हिन्दी में 97 खंडों में तथा गुजराती में 70 खंडों में यह प्रकाशकीय महाकुंभ संपन्न हुआ है। सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय (हिन्दी) में दो अतिरिक्त वैशिष्ट्य भी सम्मिलित हैं। एक तो यह कि प्रत्येक खंड के अंत में अक्षरक्रम से शब्दानुक्रमणिका दी गयी है जिससे अध्ययन तथा विभिन्न कार्यवश पुनरावलोकन में अत्यंत सुविधा हो गयी है; तथा दूसरी यह कि प्रत्येक खंड के अंत में गाँधी जी का तारीखवार जीवन-वृत्तान्त दिया गया है, जिससे सरलतापूर्वक एक नज़र में गाँधीजी के जीवन की सभी महत्वपूर्ण घटनाओं एवं बातों की संक्षिप्त जानकारी उपलब्ध हो जाती है।

अन्य

इनके अतिरिक्त गाँधी जी के समग्र साहित्य से चुनिंदा अंशों के संचयन तथा विभिन्न विषयों पर केन्द्रित छोटी-छोटी पुस्तिकाओं का भी विभिन्न नामों से प्रकाशन होते रहा है। इनमें दो संचयन अति प्रसिद्ध तथा अत्युपयोगी रहे हैं और इन दोनों का प्रकाशन भी गाँधी जी के जीवन-काल में ही (अंग्रेजी में, 1945 एवं 1947 में) हो गया था:

  1. महात्मा गांधी के विचार - सं०- आर० के० प्रभु एवं यू० आर० राव (नेशनल बुक ट्रस्ट, नयी दिल्ली)
  2. मेरे सपनों का भारत - सं०- आर० के० प्रभु (नवजीवन प्रकाशन मन्दिर, अहमदाबाद)

गाँधी जी ने जॉन रस्किन की अन्टू दिस लास्ट (Unto This Last) की गुजराती में व्याख्या भी की है।[79] अन्तिम निबंध को उनका अर्थशास्त्र से सम्बंधित कार्यक्रम कहा जा सकता है उन्होंने शाकाहार, भोजन और स्वास्थ्य, धर्म, सामाजिक सुधार पर भी विस्तार से लिखा है।

सन् २००० में गाँधी जी के संपूर्ण कार्य (CWMG) का संशोधित संस्करण विवादों के घेरे में आ गया क्योंकि गाँधी जी के अनुयायियों ने सरकार पर राजनीतिक उद्देश्यों के लिए परिवर्तन शामिल करने का आरोप लगाया.[80]

गाँधी पर पुस्तकें

कई जीवनी लेखकों ने गाँधी के जीवन-वर्णन का कार्य किया है। उनमें से दो कार्य व्यापक एवं अपने आप में उदाहरण हैं:

  1. MAHATMA (In 8 Volumes) By: D. G. Tendulkar (First Edition : January 1954) [The Publications Division, govt. of India, New Delhi]
  2. MAHATMA GANDHI -(In 10 Volumes) {The Early Phase to Last Phase} - By Pyarelal & Sushila Nayar [Navajivan Publishing House, Ahmedabad]

इस दूसरे महाग्रंथ के अंतिम खण्ड (Last Phase) का चार खण्डों में हिन्दी अनुवाद महात्मा गांधी : पूर्णाहुति नाम से प्रकाशित है।

कर्नल जी बी अमेरिकी सेना के सिंह ने कहा कि अपनी तथ्यात्मक शोध पुस्तक 'देवत्व के मुखौटे के पीछे गाँधी' (गाँधी: बिहाइंड द मास्क ऑफ़ डिविनिटी) के मूल भाषण और लेखन के लिए उन्होंने अपने २० वर्ष[81] लगा दिए।

कथित समलैंगिक प्रेम संबंध

२०११ में प्रकाशित किताब ग्रेट सोल: महात्मा गांधी एंड हिज़ स्ट्रगल विद इंडिया में पुलित्ज़र पुरस्कार विजेता लेखक जोसेफ़ लेलीवेल्ड ने महात्मा गाँधी और उनके दक्षिण अफ़्रीका में रहे सहयोगी हर्मन केलेनबाख के रिश्तों को अनन्य प्रेम सम्बन्ध बताया है। पुस्तक के प्रकाशन के समय इस कारण से भारत में विवाद हो गया, और गाँधी के गृह राज्य गुजरात की विधान सभा ने एक संकल्प के माध्यम से इस पुस्तक की बिक्री प्र रोक लगा दी।[82] लेलीवेल्ड के मुताबिक, उनकी पुस्तक के आधार पर गाँधी की समलैंगी या द्विलिंगी होने के लगाए जा रहे आंकलन गलत हैं। उन्होंने कहा, "यह किताब ये नहीं कहती कि गाँधी समलैंगिक या द्विलिंगी थे।यह [किताब] कहती है कि [गाँधी] ब्रह्मचारी थे, और कैलेनबाख से गहरे [दिल] से जुडे थे। और यह कोई नई जानकारी नहीं है।" [83](यथाशब्द)।

गांधी और कालेनबाख

महात्मा गांधी और उनके दक्षिण अफ्रीकी मित्र हरमन कालेनबाख से संबंधित दस्तावेजों को 1.28 मिलियन डॉलर (करीब 6.88 करोड़ रुपए) में खरीद कर भारत लाया गया है। 2012 में नीलाम होने से पहले भारत सरकार ने इन्हें सोदबी नीलामी घर से गोपनीय करार में खरीदा था। कालेनबाख दक्षिण अफ्रीका में जिम्नास्ट, बॉडी बिल्डर और आर्किटेक्ट थे। उन्होंने एमके गांधी को कुछ ऐसे भी पत्र भेजे थे जिन्हें कुछ समीक्षक ‘प्रेम पत्र’ कहते हैं। इन दोनों लोगों का रिश्ता काफी विवादित रहा था।[84]

अनुयायियों और प्रभाव

महत्वपूर्ण नेता और राजनीतिक गतिविधियाँ गाँधी से प्रभावित थीं। अमेरिका के नागरिक अधिकार आन्दोलन के नेताओं में मार्टिन लूथर किंग और जेम्स लाव्सन गाँधी के लेखन जो उन्हीं के सिद्धांत अहिंसा को विकसित करती है, से काफी आकर्षित हुए थे।[85] विरोधी-रंगभेद कार्यकर्ता और दक्षिण अफ्रीका के पूर्व राष्ट्रपति नेल्सन मंडेला, गाँधी जी से प्रेरित थे।[86] और दुसरे लोग खान अब्दुल गफ्फेर खान,[87]स्टीव बिको और औंग सू कई (Aung San Suu Kyi) हैं।[88]

गाँधी का जीवन तथा उपदेश कई लोगों को प्रेरित करती है जो गाँधी को अपना गुरु मानते है या जो गाँधी के विचारों का प्रसार करने में अपना जीवन समर्पित कर देते हैं। यूरोप के, रोमेन रोल्लांड पहला व्यक्ति था जिसने १९२४ में अपने किताब महात्मा गाँधी में गाँधी जी पर चर्चा की थी और ब्राज़ील की अराजकतावादी (anarchist) और नारीवादी मारिया लासर्दा दे मौरा ने अपने कार्य शांतिवाद में गाँधी के बारें में लिखा.१९३१ में उल्लेखनीय भौतिक विज्ञानी अलबर्ट आइंस्टाइन, गाँधी के साथ पत्राचार करते थे और अपने बाद के पत्रों में उन्हें "आने वाले पीढियों का आदर्श" कहा.[89]लांजा देल वस्तो (Lanza del Vasto) महात्मा गाँधी के साथ रहने के इरादे से सन १९३६ में भारत आया; और बाद में गाँधी दर्शन को फैलाने के लिए वह यूरोप वापस आया और १९४८ में उसने कम्युनिटी ऑफ़ द आर्क की स्थापना की। (गाँधी के आश्रम से प्रभावित होकर)मदेलिने स्लेड (मीराबेन) ब्रिटिश नौसेनापति की बेटी थी जिसने अपना अधिक से अधिक व्यस्क जीवन गाँधी के भक्त के रूप में भारत में बिताया था।

इसके अतिरिक्त, ब्रिटिश संगीतकार जॉन लेनन ने गाँधी का हवाला दिया जब वे अहिंसा पर अपने विचारों को व्यक्त कर रहे थे।[90] २००७ में केन्स लिओंस अन्तर राष्ट्रीय विज्ञापन महोत्सव (Cannes Lions International Advertising Festival), अमेरिका के पूर्व उपराष्ट्रपति और पर्यावरणविद अल गोर ने उन पर गाँधी के प्रभाव को बताया। [91]

विरासत

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

२ अक्टूबर गाँधी का जन्मदिन है इसलिए गाँधी जयंती के अवसर पर भारत में राष्ट्रीय अवकाश होता है १५ जून २००७ को यह घोषणा की गई थी कि "संयुक्त राष्ट्र महासभा " एक प्रस्ताव की घोषणा की, कि २ अक्टूबर (2 October) को "अंतर्राष्ट्रीय अंहिसा दिवस" के रूप में मनाया जाएगा.[92]

अक्सर पश्चिम में महात्मा शब्द का अर्थ ग़लत रूप में ले लिया जाता है उनके अनुसार यह संस्कृत से लिया गया है जिसमे महा का अर्थ महान और आत्म का अर्थ आत्मा होता है। ज्यादातर सूत्रों के अनुसार जैसे दत्ता और रोबिनसन के रबिन्द्रनाथ टगोर: संकलन में कहा गया है कि रवीन्द्रनाथ टैगोर ने सबसे पहले गाँधी को महात्मा का खिताब दिया था।[93] अन्य सूत्रों के अनुसार नौतामलाल भगवानजी मेहता ने २१ जनवरी १९१५ में उन्हें यह खिताब दिया था।[94] हालाँकि गाँधी ने अपनी आत्मकथा में कहा है कि उन्हें कभी नहीं लगा कि वे इस सम्मान के योग्य हैं।[95] मानपत्र के अनुसार, गाँधी को उनके न्याय और सत्य के सराहनीये बलिदान के लिए महात्मा नाम मिला है।[96]

१९३० में टाइम पत्रिका ने महात्मा गाँधी को वर्ष का पुरूष का नाम दियाI १९९९ में गाँधी अलबर्ट आइंस्टाइन जिन्हे सदी का पुरूष नाम दिया गया के मुकाबले द्वितीय स्थान जगह पर थे। टाइम पत्रिका ने दलाई लामा, लेच वालेसा, डॉ मार्टिन लूथर किंग, जूनियर, सेसर शावेज़, औंग सान सू कई, बेनिग्नो अकुइनो जूनियर, डेसमंड टूटू और नेल्सन मंडेला को गाँधी के अहिंसा के आद्यात्मिक उत्तराधिकारी के रूप में कहा गया.[97] भारत सरकार प्रति वर्ष उल्लेखनीय सामाजिक कार्यकर्ताओं, विश्व के नेताओं और नागरिकों को महात्मा गाँधी शान्ति पुरस्कार से पुरस्कृत करती है। दक्षिण अफ्रीकी नेल्सन मंडेला, जो कि जातीय मतभेद और पार्थक्य के उन्मूलन में संघर्षरत रहे, इस पुरूस्कार को पाने वाले पहले गैर-भारतीय थे।

१९९६ में, भारत सरकार ने महात्मा गाँधी की श्रृंखला के नोटों के मुद्रण को १, ५, १०, २०, ५०, १००, ५०० और १००० के अंकन के रूप में आरम्भ किया। आज जितने भी नोट इस्तेमाल में हैं उनपर महात्मा गाँधी का चित्र है। १९६९ में यूनाइटेड किंगडम ने डाक टिकेट की एक श्रृंखला महात्मा गाँधी के शत्वर्शिक जयंती के उपलक्ष्य में जारी की।

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

नई दिल्ली में गाँधी स्मृति पर सहादत स्तम्भ उस स्थान को चिन्हित करता है जहाँ पर उनकी हत्या हुयी.

यूनाइटेड किंगडम में ऐसे अनेक गाँधी जी की प्रतिमाएँ उन ख़ास स्थानों पर हैं जैसे लन्दन विश्वविद्यालय कालेज के पास ताविस्तोक चौक, लन्दन जहाँ पर उन्होंने कानून की शिक्षा प्राप्त की। यूनाइटेड किंगडम में जनवरी ३० को “राष्ट्रीय गाँधी स्मृति दिवस” मनाया जाता है।संयुक्त राज्य में, गाँधी की प्रतिमाएँ न्यू यार्क शहर में यूनियन स्क्वायर के बहार और अटलांटा में मार्टिन लूथर किंग जूनियर राष्ट्रीय ऐतिहासिक स्थल और वाशिंगटन डी.सी में भारतीय दूतावास के समीप मेसासुशैट्स मार्ग में हैं। भारतीय दूतावास के समीप पितर्मरित्ज़्बर्ग, दक्षिण अफ्रीका, जहाँ पर १८९३ में गाँधी को प्रथम-श्रेणी से निकल दिया गया था वहां उनकी स्मृति में एक प्रतिमा स्थापित की गए है। गाँधी की प्रतिमाएँ मदाम टुसौड के मोम संग्रहालय, लन्दन में, न्यू यार्क और विश्व के अनेक शहरों में स्थापित हैं।

गाँधी को कभी भी शान्ति का नोबेल पुरस्कार प्राप्त नहीं हुआ, हालाँकि उनको १९३७ से १९४८ के बीच, पाँच बार मनोनीत किया गया जिसमे अमेरिकन फ्रेंड्स सर्विस कमिटी द्वारा दिया गया नामांकन भी शामिल है .[98] दशको उपरांत नोबेल समिति ने सार्वजानिक रूप में यह घोषित किया कि उन्हें अपनी इस भूल पर खेद है और यह स्वीकार किया कि पुरूस्कार न देने की वजह विभाजित राष्ट्रीय विचार थे। महात्मा गाँधी को यह पुरुस्कार १९४८ में दिया जाना था, परन्तु उनकी हत्या के कारण इसे रोक देना पड़ा.उस साल दो नए राष्ट्र भारत और पाकिस्तान में युद्ध छिड़ जाना भी एक जटिल कारण था।[99] गाँधी के मृत्यु वर्ष १९४८ में पुरस्कार इस वजह से नहीं दिया गया कि कोई जीवित योग्य उम्मीदवार नहीं था और जब १९८९ में दलाई लामा को पुरस्कृत किया गया तो समिति के अध्यक्ष ने यह कहा कि "यह महात्मा गाँधी की याद में श्रद्धांजलि का ही हिस्सा है।"[100]

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

बिरला भवन (या बिरला हॉउस), नई दिल्ली जहाँ पर ३०जन्वरी, १९४८ को गाँधी की हत्या की गयी का अधिग्रहण भारत सरकार ने १९७१ में कर लिया तथा १९७३ में गाँधी स्मृति के रूप में जनता के लिए खोल दिया। यह उस कमरे को संजोय हुए है जहाँ गाँधी ने अपने आख़िर के चार महीने बिताये और वह मैदान भी जहाँ रात के टहलने के लिए जाते वक्त उनकी हत्या कर दी गयी। एक शहीद स्तम्भ अब उस जगह को चिन्हित करता हैं जहाँ पर उनकी हत्या कर दी गयी थी।

प्रति वर्ष ३० जनवरी को, महात्मा गाँधी के पुण्यतिथि पर कई देशों के स्कूलों में अहिंसा और शान्ति का स्कूली दिन (DENIP मनाया जाता है जिसकी स्थापना १९६४ स्पेन में हुयी थी। वे देश जिनमें दक्षिणी गोलार्ध कैलेंडर इस्तेमाल किया जाता हैं, वहां ३० मार्च को इसे मनाया जाता है।

आदर्श और आलोचनाएँ

महात्मा गांधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे? - mahaatma gaandhee vakaalat padhakar svadesh kab laute?

गाँधी के कठोर अहिंसा का नतीजा शांतिवाद (pacifism) है, जो की राजनैतिक क्षेत्र से आलोचना का एक मूल आधार है।

विभाजन की संकल्पना

नियम के रूप में गाँधी विभाजन की अवधारणा के खिलाफ थे क्योंकि यह उनके धार्मिक एकता के दृष्टिकोण के प्रतिकूल थी।[101] ६ अक्टूबर १९४६ में हरिजन में उन्होंने भारत का विभाजन पाकिस्तान बनाने के लिए, के बारे में लिखा:

(पाकिस्तान की मांग) जैसा की मुस्लीम लीग द्वारा प्रस्तुत किया गया गैर-इस्लामी है और मैं इसे पापयुक्त कहने से नही हिचकूंगाइस्लाम मानव जाति के भाईचारे और एकता के लिए खड़ा है, न कि मानव परिवार के एक्य का अवरोध करने के लिए॰इस वजह से जो यह चाहते हैं कि भारत दो युद्ध के समूहों में बदल जाए वे भारत और इस्लाम दोनों के दुश्मन हैं। वे मुझे टुकडों में काट सकते हैं पर मुझे उस चीज़ के लिए राज़ी नहीं कर सकते जिसे मैं ग़लत समझता हूँ[...] हमें आस नही छोडनी चाहिए, इसके बावजूद कि ख्याली बाते हो रही हैं कि हमें मुसलमानों को अपने प्रेम के कैद में अबलाम्बित कर लेना चाहिए॰[102]

फिर भी, जैक होमर गाँधी के जिन्ना के साथ पाकिस्तान के विषय को लेकर एक लंबे पत्राचार पर ध्यान देते हुए कहते हैं- "हालाँकि गांधी वैयक्तिक रूप में विभाजन के खिलाफ थे, उन्होंने सहमति का सुझाव दिया जिसके तहत कांग्रेस और मुस्लिम लीग अस्थायी सरकार के नीचे समझौता करते हुए अपनी आजादी प्राप्त करें जिसके बाद विभाजन के प्रश्न का फैसला उन जिलों के जनमत द्वारा होगा जहाँ पर मुसलमानों की संख्या ज्यादा है।"[103].

भारत के विभाजन के विषय को लेकर यह दोहरी स्थिति रखना, गाँधी ने इससे हिन्दुओं और मुसलमानों दोनों तरफ़ से आलोचना के आयाम खोल दिए। मुहम्मद अली जिन्ना तथा समकालीन पाकिस्तानियों ने गाँधी को मुस्लमान राजनैतिक हक़ को कम कर आंकने के लिए निंदा की। विनायक दामोदर सावरकार और उनके सहयोगियों ने गाँधी की निंदा की और आरोप लगाया कि वे राजनैतिक रूप से मुसलमानों को मनाने में लगे हुए हैं तथा हिन्दुओं पर हो रहे अत्याचार के प्रति वे लापरवाह हैं और पाकिस्तान के निर्माण के लिए स्वीकृति दे दी है (हालाँकि सार्वजानिक रूप से उन्होंने यह घोषित किया था कि विभाजन से पहले मेरे शरीर को दो हिस्सों में काट दिया जाएगा).[104] यह आज भी राजनैतिक रूप से विवादस्पद है, जैसे कि पाकिस्तानी-अमरीकी इतिहासकार आयेशा जलाल यह तर्क देती हैं कि विभाजन की वजह गाँधी और कांग्रेस मुस्लीम लीग के साथ सत्ता बांटने में इक्छुक नहीं थे, दुसरे मसलन हिंदू राष्ट्रवादी राजनेता प्रवीण तोगडिया भी गाँधी के इस विषय को लेकर नेतृत्व की आलोचना करते हैं, यह भी इंगित करते हैं कि उनके हिस्से की अत्यधिक कमजोरी की वजह से भारत का विभाजन हुआ।

गाँधी ने १९३० के अंत-अंत में विभाजन को लेकर इस्राइल के निर्माण के लिए फिलिस्तीन के विभाजन के प्रति भी अपनी अरुचि जाहिर की थी। २६ अक्टूबर १९३८ को उन्होंने हरिजन में कहा था:

मुझे कई पत्र प्राप्त हुए जिनमे मुझसे पूछा गया कि मैं घोषित करुँ कि जर्मनी में यहूदियों के उत्पीडन और अरब-यहूदियों के बारे में क्या विचार रखता हूँ (persecution of the Jews in Germany). ऐसा नही कि इस कठिन प्रश्न पर अपने विचार मैं बिना झिझक के दे पाउँगा. मेरी सहानुभूति यहुदिओं के साथ है। मैं उनसे दक्षिण अफ्रीका से ही नजदीकी रूप से परिचित हूँ कुछ तो जीवन भर के लिए मेरे साथी बन गए हैं। इन मित्रों के द्वारा ही मुझे लंबे समय से हो रहे उत्पीडन के बारे में जानकारी मिली. वे ईसाई धर्म के अछूत रहे हैं पर मेरी सहानुभूति मुझे न्याय की आवश्यकता से विवेकशून्य नही करती यहूदियों के लिए एक राष्ट्र की दुहाई मुझे ज्यादा आकर्षित नही करती. जिसकी मंजूरी बाईबल में दी गयी और जिस जिद से वे अपनी वापसी में फिलिस्तीन को चाहने लगे हैं। क्यों नही वे, पृथ्वी के दुसरे लोगों से प्रेम करते हैं, उस देश को अपना घर बनाते जहाँ पर उनका जन्म हुआ और जहाँ पर उन्होंने जीविकोपार्जन किया। फिलिस्तीन अरबों का हैं, ठीक उसी तरह जिस तरह इनलैंड अंग्रेजों का और फ्रांस फ्रंसिसिओं का. यहूदियों को अरबों पर अधिरोपित करना अनुचित और अमानवीय है जो कुछ भी आज फिलिस्तीन में हो रहा हैं उसे किसी भी आचार संहिता से सही साबित नही किया जा सकता.[105][106]

हिंसक प्रतिरोध की अस्वीकृति

जो लोग हिंसा के जरिये आजादी हासिल करना चाहते थे गाँधी उनकी आलोचना के कारण भी थोड़ा सा राजनैतिक आग की लपेट में भी आ गये भगत सिंह, सुखदेव, उदम सिंह, राजगुरु की फांसी के ख़िलाफ़ उनका इनकार कुछ दलों में उनकी निंदा का कारण बनी। [107][108]

इस आलोचना के लिए गाँधी ने कहा,"एक ऐसा समय था जब लोग मुझे सुना करते थे की किस तरह अंग्रेजो से बिना हथियार लड़ा जा सकता है क्योंकि तब हथयार नही थे।..पर आज मुझे कहा जाता है कि मेरी अहिंसा किसी काम की नही क्योंकि इससे हिंदू-मुसलमानों के दंगो को नही रोका जा सकता इसलिए आत्मरक्षा के लिए सशस्त्र हो जाना चाहिए."[109]

उन्होंने अपनी बहस कई लेखो में की, जो की होमर जैक्स के द गाँधी रीडर: एक स्रोत उनके लेखनी और जीवन का . १९३८ में जब पहली बार "यहूदीवाद और सेमेटीसम विरोधी" लिखी गई, गाँधी ने १९३० में हुए जर्मनी में यहूदियों पर हुए उत्पीडन (persecution of the Jews in Germany) को सत्याग्रह के अंतर्गत बताया उन्होंने जर्मनी में यहूदियों द्वारा सहे गए कठिनाइयों के लिए अहिंसा के तरीके को इस्तेमाल करने की पेशकश यह कहते हुए की

अगर मैं एक यहूदी होता और जर्मनी में जन्मा होता और अपना जीविकोपार्जन वहीं से कर रहा होता तो जर्मनी को अपना घर मानता इसके वावजूद कि कोई सभ्य जर्मन मुझे धमकाता कि वह मुझे गोली मार देगा या किसी अंधकूपकारागार में फ़ेंक देगा, मैं तडीपार और मतभेदीये आचरण के अधीन होने से इंकार कर दूँगा . और इसके लिए मैं यहूदी भाइयों का इंतज़ार नाहे करूंगा कि वे आयें और मेरे वैधानिक प्रैत्रोध में मुझसे जुडें, बल्कि मुझे आत्मविश्वास होगा कि आख़िर में सभी मेरा उदहारण मानने के लिए बाध्य हो जायेंगे. यहाँ पर जो नुस्खा दिया गया है अगर वह एक भी यहूदी या सारे यहूदी स्वीकार कर लें, तो उनकी स्थिति जो आज है उससे बदतर नही होगी. और अगर दिए गए पीडा को वे स्वेच्छापूर्वक सह लें तो वह उन्हें अंदरूनी शक्ति और आनन्द प्रदान करेगा और हिटलर की सुविचारित हिंसा भी यहूदियों की एक साधारण नर संहार के रूप में निष्कर्षित हो तथा यह उसके अत्याचारों की घोषणा के खिलाफ पहला जवाब होगी. अगर यहूदियों का दिमाग स्वेच्छयापूर्वक पीड़ा सहने के लिए तयार हो, मेरी कल्पना है कि संहार का दिन भी धन्यवाद ज्ञापन और आनन्द के दिन में बदल जाएगा जैसा कि जिहोवा ने गढा.. एक अत्याचारी के हाथ में अपनी ज़ाति को देकर किया। इश्वर का भय रखने वाले, मृत्यु के आतंक से नही डरते.[110]

गाँधी की इन वक्तव्यों के कारण काफ़ी आलोचना हुयी जिनका जवाब उन्होंने "यहूदियों पर प्रश्न" लेख में दिया साथ में उनके मित्रों ने यहूदियों को किए गए मेरे अपील की आलोचना में समाचार पत्र कि दो कर्तने भेजीं दो आलोचनाएँ यह संकेत करती हैं कि मैंने जो यहूदियों के खिलाफ हुए अन्याय का उपाय बताया, वह बिल्कुल नया नहीं है।...मेरा केवल यह निवेदन हैं कि अगर हृदय से हिंसा को त्याग दे तो निष्कर्षतः वह अभ्यास से एक शक्ति सृजित करेगा जो कि बड़े त्याग कि वजह से है।[111] उन्होंने आलोचनाओं का उत्तर "यहूदी मित्रो को जवाब"[112] और "यहूदी और फिलिस्तीन"[113] में दिया यह जाहिर करते हुए कि "मैंने हृदय से हिंसा के त्याग के लिए कहा जिससे निष्कर्षतः अभ्यास से एक शक्ति सृजित करेगा जो कि बड़े त्याग कि वजह से है।[111]

यहूदियों की आसन्न आहुति को लेकर गाँधी के बयान ने कई टीकाकारों की आलोचना को आकर्षित किया।[114]मार्टिन बूबर (Martin Buber), जो की स्वयं यहूदी राज्य के एक विरोधी हैं ने गाँधी को २४ फरवरी, १९३९ को एक तीक्ष्ण आलोचनात्मक पत्र लिखा. बूबर ने दृढ़ता के साथ कहा कि अंग्रेजों द्वारा भारतीय लोगों के साथ जो व्यवहार किया गया वह नाजियों द्वारा यहूदियों के साथ किए गए व्यवहार से भिन्न है, इसके अलावा जब भारतीय उत्पीडन के शिकार थे, गाँधी ने कुछ अवसरों पर बल के प्रयोग का समर्थन किया।[115]

गाँधी ने १९३० में जर्मनी में यहूदियों (persecution of the Jews in Germany) के उत्पीडन को सत्याग्रह के भीतर ही सन्दर्भित कहा। नवम्बर १९३८ में उपरावित यहूदियों के नाजी उत्पीडन के लिए उन्होंने अहिंसा के उपाय को सुझाया:

आभास होता है कि यहूदियों के जर्मन उत्पीडन का इतिहास में कोई सामानांतर नही. पुराने जमाने के तानाशाह कभी इतने पागल नही हुए जितना कि हिटलर हुआ और इसे वे धार्मिक उत्साह के साथ करते हैं कि वह एक ऐसे अनन्य धर्म और जंगी राष्ट्र को प्रस्तुत कर रहा है जिसके नाम पर कोई भी अमानवीयता मानवीयता का नियम बन जाती है जिसे अभी और भविष्य में पुरुस्कृत किया जायेगा. जाहिर सी बात है कि एक पागल परन्तु निडर युवा द्वारा किया गया अपराध सारी जाति पर अविश्वसनीय उग्रता के साथ पड़ेगा.यदि कभी कोई न्यायसंगत युद्ध मानवता के नाम पर, तो एक पुरी कॉम के प्रति जर्मनी के ढीठ उत्पीडन के खिलाफ युद्ध को पूर्ण रूप से उचित कहा जा सकता हैं। पर मैं किसी युद्ध में विश्वास नही रखता. इसे युद्ध के नफा-नुकसान के बारे में चर्चा मेरे अधिकार क्षेत्र में नही है। परन्तु जर्मनी द्वारा यहूदियों पर किए गए इस तरह के अपराध के खिलाफ युद्ध नही किया जा सकता तो जर्मनी के साथ गठबंधन भी नही किया जा सकता यह कैसे हो सकता हैं कि ऐसे देशों के बीच गठबंधन हो जिसमे से एक न्याय और प्रजातंत्र का दावा करता हैं और दूसरा जिसे दोनों का दुश्मन घोषित कर दिया गया है?"[116][117]

दक्षिण अफ्रीका के प्रारंभिक लेख

गाँधी के दक्षिण अफ्रीका को लेकर शुरुआती लेख काफी विवादस्पद हैं ७ मार्च, १९०८ को, गाँधी ने इंडियन ओपिनियन में दक्षिण अफ्रीका में उनके कारागार जीवन के बारे में लिखा "काफिर शासन में ही असभ्य हैं - कैदी के रूप में तो और भी. वे कष्टदायक, गंदे और लगभग पशुओं की तरह रहते हैं।"[118] १९०३ में अप्रवास के विषय को लेकर गाँधी ने टिप्पणी की कि "मैं मानता हूँ कि जितना वे अपनी जाति की शुद्धता पर विश्वास करते हैं उतना हम भी...हम मानते हैं कि दक्षिण अफ्रीका में जो गोरी जाति है उसे ही श्रेष्ट जाति होनी चाहिए॰"[119] दक्षिण अफ्रीका में अपने समय के दौरान गाँधी ने बार-बार भारतीयों का अश्वेतों के साथ सामाजिक वर्गीकरण को लेकर विरोध किया, जिनके बारे में वे वर्णन करते हैं कि " निसंदेह पूर्ण रूप से काफिरों से श्रेष्ठ हैं".[120] यह ध्यान देने योग्य हैं कि गाँधी के समय में काफिर का वर्तमान में (a different connotation) इस्तेमाल हो रहे अर्थ से एक अलग अर्थ था (its present-day usage). गाँधी के इन कथनों ने उन्हें कुछ लोगों द्वारा नसलवादी होने के आरोप को लगाने का मौका दिया है।[121]

इतिहास के दो प्रोफ़ेसर सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद, जो दक्षिण अफ्रीका के इतिहास पर महारत रखते हैं, ने अपने मूलग्रन्थ द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १८९३ - १९१४ में इस विवाद की जांच की है।(नई दिल्ली:मनोहर,२००५).[122] अध्याय एक के केन्द्र में,"गाँधी, औपनिवेशिक स्थिति में जन्मे अफ्रीकी और भारतीय" जो कि "श्वेत आधिपत्य" में अफ्रीकी और भारतीय समुदायों के संबंधों पर है तथा उन नीतियों पर जिनकी वजह से विभाजन हुआ (और वे तर्क देते हैं कि इन समुदायों के बीच संघर्ष लाजिमी सा है) इस सम्बन्ध के बारे में वे कहते हैं, "युवा गाँधी १८९० में उन विभाजीय विचारों से प्रभावित थे जो कि उस समय प्रबल थीं।"[123] साथ ही साथ वे यह भी कहते हैं, "गाँधी के जेल के अनुभव ने उन्हें उन लोगों कि स्थिति के प्रति अधीक संवेदनशील बना दिया था।..आगे गाँधी दृढ़ हो गए थे; वे अफ्रीकियों के प्रति अपने अभिव्यक्ति में पूर्वाग्रह को लेकर बहुत कम निर्णायक हो गए और वृहत स्तर पर समान कारणों के बिन्दुओं को देखने लगे थे। जोहान्सबर्ग जेल में उनके नकारात्मक दृष्टिकोण में ढीठ अफ्रीकी कैदी थे न कि आम अफ्रीकी."[124]

दक्षिण अफ्रीका के पूर्व राष्ट्रपति नेल्सन मंडेला गाँधी के अनुयायी हैं,[86] २००३ में गाँधी के आलोचकों द्वारा प्रतिमा के अनावरण को रोकने की कोशिश के बावजूद उन्होंने उसे जोहान्सबर्ग में अनावृत किया।[121] भाना और वाहेद ने अनावरण के इर्द-गिर्द होने वाली घटनाओं पर द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १९१३-१९१४ में टिप्पणी किया है। अनुभाग " दक्षिण अफ्रीका के लिए गाँधी के विरासत" में वे लिखते हैं " गाँधी ने दक्षिण अफ्रीका के सक्रिय कार्यकर्ताओं के आने वाली पीढियों को श्वेत अधिपत्य को ख़त्म करने के लिये प्रेरित किया। यह विरासत उन्हें नेल्सन मंडेला से जोड़ती हैं।.माने यह कि जिस कम को गाँधी ने शुरू किया था उसे मंडेला ने खत्म किया।"[125] वे जारी रखते हैं उन विवादों का हवाला देते हुए जो गाँधी कि प्रतिमा के अनावरण के दौरान उठे थे।[126] गाँधी के प्रति इन दो दृष्टिकोणों के प्रतिक्रिया स्वरुप, भाना और वाहेद तर्क देते हैं : वे लोग को दक्षिण अफ्रीका में रंगभेद के पश्चात अपने राजनैतिक उद्देश्य के लिए गाँधी को सही ठहराना चाहते हैं वे उनके बारे में कई तथ्यों को नजरंदाज करते हुए कारण में कुछ ज्यादा मदद नहीं करते; और जो उन्हें केवल एक नस्लवादी कहते हैं वे भी ग़लत बयानी के उतने ही दोषी हैं/विकृति के उतने ही दोषी हैं।"[127]

राज्य विरोधी

गाँधी राज विरोधी (anti statist) उस रूप में थे जहाँ उनका दृष्टिकोण उस भारत का हैं जो कि किसी सरकार के अधीन न हो। [128] उनका विचार था कि एक देश में सच्चे स्वशासन (self rule) का अर्थ है कि प्रत्यक व्यक्ति ख़ुद पर शासन करता हैं तथा कोई ऐसा राज्य नहीं जो लोगों पर कानून लागु कर सके। [129][130] कुछ मौकों पर उन्होंने स्वयं को एक दार्शनिक अराजकतावादी कहा है (philosophical anarchist).[131] उनके अर्थ में एक स्वतंत्र भारत का अस्तित्व उन हजारों छोटे छोटे आत्मनिर्भर समुदायों से है (संभवतः टालस्टोय का विचार) जो बिना दूसरो के अड़चन बने ख़ुद पर राज्य करते हैं। इसका यह मतलब नहीं था कि ब्रिटिशों द्वारा स्थापित प्रशाशनिक ढांचे को भारतीयों को स्थानांतरित कर देना जिसके लिए उन्होंने कहा कि हिंदुस्तान को इंगलिस्तान बनाना है.[132] ब्रिटिश ढंग के संसदीय तंत्र पर कोई विश्वास न होने के कारण वे भारत में आजादी के बाद कांग्रेस पार्टी को भंग कर प्रत्यक्ष लोकतंत्र (direct democracy) प्रणाली को[133] स्थापित करना चाहते थे।[134]

गांधी जी की आलोचना

गांधी के सिद्धान्तों और करनी को लेकर प्रयः उनकी आलोचना भी की जाती है।[135] उनकी आलोचना के मुख्य बिन्दु हैं-

  • जुलु विद्रोह में अंग्रेजों का साथ देना [136]
  • दोनो विश्वयुद्धों में अंग्रेजों का साथ देना,[137]
  • खिलाफत आन्दोलन जैसे साम्प्रदायिक आन्दोलन को राष्ट्रीय आन्दोलन बनाना,
  • अंग्रेजों के विरुद्ध सशस्त्र क्रान्तिकारियों के हिंसात्मक कार्यों की निन्दा करना,[138][139]
  • गांधी-इरविन समझौता - जिससे भारतीय क्रन्तिकारी आन्दोलन को बहुत धक्का लगा,
  • भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अध्यक्ष पद पर सुभाष चन्द्र बोस के चुनाव पर नाखुश होना,
  • चौरीचौरा काण्ड के बाद असहयोग आन्दोलन को सहसा रोक देना,[140][141]
  • भारत की स्वतंत्रता के बाद नेहरू को प्रधानमंत्री का दावेदार बनाना,
  • स्वतंत्रता के बाद पाकिस्तान को ५५ करोड़ रूपये देने की जिद पर अनशन करना,
  • भीमराव आम्बेडकर, महात्मा गांधी को जाति प्रथा का समर्थक समझते थे।[142]

इन्हें भी देखें

  • महात्मा गांधी का शिक्षा दर्शन
  • महात्मा गांधी की हत्या

आगे के अध्ययन के लिए

  • भाना, सुरेन्द्र और गुलाम वाहेद.द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १८९३-१९१४. नई दिल्ली: मनोहर, २००५
  • बोंदुरंत्त, जुआअन वी. हिंसा की जीत: गाँधीवादी दर्शन का संघर्ष. प्रिन्सटन यूपी, १९९८ आईएसबीऍन ०-६९१-०२२८१-X
  • चेर्नस, ईरा. अमरीकी अहिंसा: विचारों का इतिहास, सातवाँ अध्याय .आईएसबीऍन १-५७०७५-५४७-७
  • चड्ढा, योगेश .गाँधी: एक जीवन .आईएसबीऍन ०-४७१-३५०६२-१
  • डेलटन, डेनिस (ईडी) .महात्मा गाँधी: चुनिन्दा राजनैतिक लेख .इंडियानापोलिस/कैमब्रिज : हैकट प्रकशन कंपनी (Hackett Publishing Company), १९९६ आईएसबीऍन ०-८७२२०-३३०-१
  • गाँधी, महात्मा .महात्मा गाँधी के संचित लेख .नई दिल्ली: प्रकाशन विभाग, सुचना एवम प्रसारण मंत्रालय, भारत सरकार, १९९४.
  • इश्वरण, एकनाथ (Eswaran, Eknath).गाँधी एक मनुष्य .आईएसबीऍन ०-९१५१३२-९६-६
  • फिशर, लुईस .द एसेनसियल गांधी : उनके जीवन, कार्यों और विचारों का संग्रह . प्राचीन: न्यूयार्क, २००२. (पुनर्मुद्रित संस्करण), आईएसबीऍन १-४०००-३०५०-१
  • गाँधी, एम.के. गाँधी के पाठक: उनके जीवन और लेखन का एक स्रोत पुस्तक.होमर जैक (ईडी) ग्रोव प्रेस, न्यू योर्क, १९५६
  • गाँधी, राजमोहन .पटेल: एक जीवन .नवजीवन प्रकाशन घर, १९९० आईएसबीऍन ८१-७२२९-१३८-८
  • हंट, जेम्स डी. लन्दन में गाँधी . नई दिल्ली: प्रोमिला एवं कंपनी, प्रकाशक, १९७८
  • मान्न, बर्नहार्ड, महात्मा गाँधी और पाउलो फरेरी के शैक्षणिक अवधारणाएं. क्लौबें, बी, में .(ईडी) राजनैतिक समाजीकरण एव शिक्षा में अंतर्राष्ट्रीय अध्ययन बीडी. ८.हैम्बर्ग १९९६.आईएसबीऍन ३-९२६९५२-९७-०
  • रूहे, पीटर. गाँधी: एक छायाचित्र जीवनी .आईएसबीऍन ०-७१४८-९२७९-३
  • शार्प, जीन. गाँधी एक राजनैतिक नीतिज्ञ के रूप में, अपने मूल्यों और राजनैतिक निबंधो के साथ. बोस्टन: एक्सटेंडिंग होराइज़ोन पुस्तकें, १९७९.
  • सोफ्री, गियान्नी. गाँधी और भारत: केन्द्र में एक सदी (१९९५) आईएसबीएन १-९००६२४-१२-५
  • गौरडन, हैम.आध्यात्मिक साम्राज्यवाद से अस्वीकृति: गाँधी को बूबर के पत्रों की झलकी .'सार्वभौमिक अध्ययन की पत्रिका, २२ जून १९९९.
  • गाँधी, एम.के "दक्षिण अफ्रीका में सत्याग्रह"

सन्दर्भ

  1. ↑ अ आ German National Library; Berlin State Library; Bavarian State Library; Austrian National Library, एकीकृत प्राधिकरण फ़ाइल, अभिगमन तिथि 9 अप्रैल 2014, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikidata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wikidata (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Wikidata&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://www.wikidata.org/wiki/Q36578" class="extiw" title="d:Q36578"&gt;Q36578&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-ef8c75aa859be0137f7af17e9a078c0ab97f5a46-v3-2"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-ef8c75aa859be0137f7af17e9a078c0ab97f5a46-v3_2-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-ef8c75aa859be0137f7af17e9a078c0ab97f5a46-v3_2-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11904030r"&gt;http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11904030r&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 10 अक्टूबर 2015.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3-3"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-3"&gt;ई&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-4"&gt;उ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-5"&gt;ऊ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-6"&gt;ए&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-7"&gt;ऐ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-8"&gt;ओ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3_3-9"&gt;औ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898"&gt;"Mahatma Gandhi Biography"&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 22 जुलाई 2018; में प्रकाशित: जीवनी. &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt; &lt;span class="error mw-ext-cite-error" lang="hi" dir="ltr"&gt;सन्दर्भ त्रुटि: &lt;code&gt;&amp;lt;ref&amp;gt;&lt;/code&gt; अमान्य टैग है; "wikidata-d25d1036fa35e525deef1ea5ca46be3ca86fc1dc-v3" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है&lt;/span&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-ea5cba9a12feeaa13e77de90dbf1aa808252784c-v3-4"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-ea5cba9a12feeaa13e77de90dbf1aa808252784c-v3_4-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-ea5cba9a12feeaa13e77de90dbf1aa808252784c-v3_4-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://brockhaus.de/ecs/julex/article/gandhi-mohandas-karamchand"&gt;https://brockhaus.de/ecs/julex/article/gandhi-mohandas-karamchand&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 9 अक्टूबर 2017; नामरूप: Mahatma Gandhi.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-7cf39d27d839702e7a52cfbeb8cece043dceddbd-v3-5"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-7cf39d27d839702e7a52cfbeb8cece043dceddbd-v3_5-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-7cf39d27d839702e7a52cfbeb8cece043dceddbd-v3_5-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-7cf39d27d839702e7a52cfbeb8cece043dceddbd-v3_5-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://cs.isabart.org/person/152624"&gt;https://cs.isabart.org/person/152624&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 1 अप्रैल 2021.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-d6724c78d51399f2d33ea09c2e32d7bcd4eba3ff-v3-6"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-d6724c78d51399f2d33ea09c2e32d7bcd4eba3ff-v3_6-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC"&gt;https://books.google.com/books?id=FauJL7LKXmkC&lt;/a&gt;; पृष्ठ: 1-3.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-1571e0a47600216151205f32a5c5f1a0634cb37e-v3-7"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1571e0a47600216151205f32a5c5f1a0634cb37e-v3_7-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1571e0a47600216151205f32a5c5f1a0634cb37e-v3_7-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898"&gt;"Mahatma Gandhi Biography"&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 24 फ़रवरी 2018; में प्रकाशित: &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4" title="जीवनचरित"&gt;जीवनी&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-4a6024ddafba9ba62b0be65d484bd2f649c1eab4-v3-8"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-4a6024ddafba9ba62b0be65d484bd2f649c1eab4-v3_8-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.imdb.com/name/nm0003987/bio"&gt;"Mohandas K. GandhiBiography"&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 24 फ़रवरी 2018; में प्रकाशित: इण्टरनेट मूवी डेटाबेस.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-162b32413f992a161c8f6c4f9002a8e3d07ce0ee-v3-9"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-162b32413f992a161c8f6c4f9002a8e3d07ce0ee-v3_9-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/"&gt;&lt;i&gt;जेस्टोर&lt;/i&gt;&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%91%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0_%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="ऑनलाइन कंप्यूटर लाइब्रेरी सेंटर"&gt;OCLC&lt;/a&gt;&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/46609535"&gt;46609535&lt;/a&gt;, 2644219&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%B0&amp;rft_id=info%3Aoclcnum%2F46609535&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;,&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikidata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wikidata (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Wikidata&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1420342" class="extiw" title="d:Q1420342"&gt;Q1420342&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-e93f46d189b3e9047ff68d7d9b299e1edf4fc662-v3-10"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-e93f46d189b3e9047ff68d7d9b299e1edf4fc662-v3_10-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898"&gt;"Mahatma Gandhi biography"&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 22 जुलाई 2018; में प्रकाशित: जीवनी.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-536c0d883ce97f7c554593470da64480b7bcce34-v3-11"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-536c0d883ce97f7c554593470da64480b7bcce34-v3_11-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://books.google.com/books?id=x-dsbNz7syQC&amp;pg=PT12"&gt;https://books.google.com/books?id=x-dsbNz7syQC&amp;amp;pg=PT12&lt;/a&gt;; पृष्ठ: 12.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3-12"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3_12-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3_12-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3_12-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3_12-3"&gt;ई&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-0336a093b2846718f7fdfe557ebfd6fa50147c54-v3_12-4"&gt;उ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898"&gt;"Mahatma Gandhi Biography"&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 22 जुलाई 2018&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Mahatma+Gandhi+Biography&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.biography.com%2Fpeople%2Fmahatma-gandhi-9305898&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-7b286093b6ec03c57e39b254d18edad34fd5115e-v3-13"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-7b286093b6ec03c57e39b254d18edad34fd5115e-v3_13-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-7b286093b6ec03c57e39b254d18edad34fd5115e-v3_13-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite id="CITEREFGerman_National_LibraryBerlin_State_LibraryBavarian_State_LibraryAustrian_National_Library" class="citation"&gt;German National Library; Berlin State Library; Bavarian State Library; Austrian National Library, &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://gnd.network/"&gt;&lt;i&gt;एकीकृत प्राधिकरण फ़ाइल&lt;/i&gt;&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;, अभिगमन तिथि 25 जून 2015&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3+%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B2&amp;rft.au=German+National+Library&amp;rft.au=Berlin+State+Library&amp;rft.au=Bavarian+State+Library&amp;rft.au=Austrian+National+Library&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fgnd.network%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;,&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikidata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wikidata (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Wikidata&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://www.wikidata.org/wiki/Q36578" class="extiw" title="d:Q36578"&gt;Q36578&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-10e572054fd46179bd43c890644caaffae6b91b4-v3-14"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-10e572054fd46179bd43c890644caaffae6b91b4-v3_14-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/03_march/31/arts.shtml"&gt;http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/03_march/31/arts.shtml&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-6e2a395c0459380356eefe565c7c7ed7284e4005-v3-15"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-6e2a395c0459380356eefe565c7c7ed7284e4005-v3_15-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biography.com/people/mahatma-gandhi-9305898"&gt;"Mahatma Gandhi biography"&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 22 जुलाई 2018&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Mahatma+Gandhi++biography&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.biography.com%2Fpeople%2Fmahatma-gandhi-9305898&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-6d277945960b6287d15eb5d797be35f4ff7f6a1d-v3-16"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-6d277945960b6287d15eb5d797be35f4ff7f6a1d-v3_16-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19472498.2013.863008"&gt;http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19472498.2013.863008&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-70c01cfdb57c71f52264f2a34a8ef2dd7fa8e0fe-v3-17"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-70c01cfdb57c71f52264f2a34a8ef2dd7fa8e0fe-v3_17-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-70c01cfdb57c71f52264f2a34a8ef2dd7fa8e0fe-v3_17-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-70c01cfdb57c71f52264f2a34a8ef2dd7fa8e0fe-v3_17-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://gandhijayanti2017.com/mahatma-gandhi-family-tree/"&gt;https://gandhijayanti2017.com/mahatma-gandhi-family-tree/&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 5 जुलाई 2018.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-1d5f6d2da86f1cb22a4cb03aa38e7304a29ff9c6-v3-18"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1d5f6d2da86f1cb22a4cb03aa38e7304a29ff9c6-v3_18-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1d5f6d2da86f1cb22a4cb03aa38e7304a29ff9c6-v3_18-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1d5f6d2da86f1cb22a4cb03aa38e7304a29ff9c6-v3_18-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-1d5f6d2da86f1cb22a4cb03aa38e7304a29ff9c6-v3_18-3"&gt;ई&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://wowmusings.blogspot.com/2006/12/how-many-children-did-mahatma-gandhi.html"&gt;http://wowmusings.blogspot.com/2006/12/how-many-children-did-mahatma-gandhi.html&lt;/a&gt;; प्राप्त करने की तिथि: 22 जुलाई 2018.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-wikidata-991d16ad6a9f9f673cd67f729ff8e6c9d708b3de-v3-19"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-991d16ad6a9f9f673cd67f729ff8e6c9d708b3de-v3_19-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-wikidata-991d16ad6a9f9f673cd67f729ff8e6c9d708b3de-v3_19-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://www.gandhiheritageportal.org/familytree"&gt;https://www.gandhiheritageportal.org/familytree&lt;/a&gt;; &lt;i&gt;गाँधी हेरिटेज पोर्टल&lt;/i&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-20"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-20"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://news.jagatgururampalji.org/gandhi-jayanti-in-hindi/"&gt;"गांधी जयंती 2021: Gandhi Jayanti पर जानिए गांधी जी के तीन बंदरों के संकेतों को"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;SA News Channel&lt;/i&gt; (अंग्रेज़ी में). 2021-09-30&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि &lt;span class="nowrap"&gt;2021-10-02&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=SA+News+Channel&amp;rft.atitle=%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80+2021%3A+Gandhi+Jayanti+%E0%A4%AA%E0%A4%B0+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%8F+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%A8+%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A5%8B&amp;rft.date=2021-09-30&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fnews.jagatgururampalji.org%2Fgandhi-jayanti-in-hindi%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-क्रान्त-21"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4_21-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation book"&gt;क्रान्त (2006). &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218"&gt;&lt;i&gt;स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास&lt;/i&gt;&lt;/a&gt;. &lt;b&gt;1&lt;/b&gt; (1 संस्करण). नई दिल्ली: प्रवीण प्रकाशन. पृ॰&amp;nbsp;107. &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰"&gt;आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰&lt;/a&gt;&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/81-7783-119-4" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/81-7783-119-4"&gt;&lt;bdi&gt;81-7783-119-4&lt;/bdi&gt;&lt;/a&gt;. मूल से 14 अक्तूबर 2013 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131014175453/http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218"&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;. &lt;q&gt;एक अन्य मत के अनुसार स्वामी श्रद्धानन्द ने 1915मे गाँधी को महात्मा की उपाधि दी थी। तीसरा मत ये है कि गुरु रविंद्रनाथ टैगोर ने गांधीजी को सर्वप्रथम महात्मा की उपाधि दी। 1915 के प्रारम्भ में जब पहला विश्वयुद्ध चल रहा था गान्धी अपनी पूरी भक्त मण्डली के साथ भारत में अवतरित हुए। उन्होंने आते ही यह घोषणा की कि वह राजनीति में भाग नहीं लेंगे, केवल समाज-सेवा का कार्य करेंगे। सौराष्ट्र की गोंडाल नामक रियासत में गान्धी के सम्मान में एक सार्वजनिक सभा की गयी जिसमें गोंडाल के दीवान रणछोड़दास पटवारी की अध्यक्षता में राजवैद्य जीवराम कालिदास ने उन्हें 'महात्मा' की उपाधि से विभूषित किया।&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&amp;rft.place=%E0%A4%A8%E0%A4%88+%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80&amp;rft.pages=107&amp;rft.edition=1&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%A3+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%A8&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=81-7783-119-4&amp;rft.au=%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Ftitle%2Fsvadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa%2Foclc%2F271682218&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-22"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-22"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation book"&gt;क्रान्त, मदनलाल वर्मा (2006). &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218"&gt;&lt;i&gt;स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास&lt;/i&gt;&lt;/a&gt;. &lt;b&gt;2&lt;/b&gt; (1 संस्करण). नई दिल्ली: प्रवीण प्रकाशन. पृ॰&amp;nbsp;512. &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰"&gt;आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰&lt;/a&gt;&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/81-7783-120-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/81-7783-120-8"&gt;&lt;bdi&gt;81-7783-120-8&lt;/bdi&gt;&lt;/a&gt;. मूल से 14 अक्तूबर 2013 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131014175453/http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218"&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;. &lt;q&gt;मैं जानता हूँ कि ब्रिटिश सरकार भारत की स्वाधीनता की माँग कभी स्वीकार नहीं करेगी। मैं इस बात का कायल हो चुका हूँ कि यदि हमें आज़ादी चाहिये तो हमें खून के दरिया से गुजरने को तैयार रहना चाहिये। अगर मुझे उम्मीद होती कि आज़ादी पाने का एक और सुनहरा मौका अपनी जिन्दगी में हमें मिलेगा तो मैं शायद घर छोड़ता ही नहीं। मैंने जो कुछ किया है अपने देश के लिये किया है। विश्व में भारत की प्रतिष्ठा बढ़ाने और भारत की स्वाधीनता के लक्ष्य के निकट पहुँचने के लिये किया है। भारत की स्वाधीनता की आखिरी लड़ाई शुरू हो चुकी है। आज़ाद हिन्द फौज़ के सैनिक भारत की भूमि पर सफलतापूर्वक लड़ रहे हैं। हे राष्ट्रपिता! भारत की स्वाधीनता के इस पावन युद्ध में हम आपका आशीर्वाद और शुभ कामनायें चाहते हैं।&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&amp;rft.place=%E0%A4%A8%E0%A4%88+%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80&amp;rft.pages=512&amp;rft.edition=1&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%A3+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%A8&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=81-7783-120-8&amp;rft.aulast=%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;rft.aufirst=%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Ftitle%2Fsvadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa%2Foclc%2F271682218&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-23"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-23"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20181225031058/https://theprint.in/opinion/ramachandra-guha-is-wrong-a-middle-aged-gandhi-was-racist-and-no-mahatma/168222/"&gt;"Ramachandra Guha is wrong. Gandhi went from a racist young man to a racist middle-aged man"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://theprint.in/opinion/ramachandra-guha-is-wrong-a-middle-aged-gandhi-was-racist-and-no-mahatma/168222/"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 25 दिसंबर 2018 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 24 दिसंबर 2018&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Ramachandra+Guha+is+wrong.+Gandhi+went+from+a+racist+young+man+to+a+racist+middle-aged+man&amp;rft_id=https%3A%2F%2Ftheprint.in%2Fopinion%2Framachandra-guha-is-wrong-a-middle-aged-gandhi-was-racist-and-no-mahatma%2F168222%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-24"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-24"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आर० गाला, पापुलर कम्बाइन्ड डिक्शनरी, अंग्रेजी-अंग्रेजी-गुजराती एवं गुजराती-गुजराती-अंग्रेजी, नवनीत&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-25"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-25"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;भार्गव की मानक व्याख्‍या वाली हिन्दी-अंग्रेजी &lt;i&gt;डिक्शनरी&lt;/i&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-26"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-26"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;Webdunia. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://hindi.webdunia.com/mahatma-gandhi-special/biography-of-mahatma-gandhi-120092800068_1.html"&gt;"gandhi jayanti 2020: महात्मा गांधी का जीवन परिचय"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;hindi.webdunia.com&lt;/i&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि &lt;span class="nowrap"&gt;2021-10-02&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=hindi.webdunia.com&amp;rft.atitle=gandhi+jayanti+2020%3A+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8+%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF&amp;rft.au=Webdunia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fhindi.webdunia.com%2Fmahatma-gandhi-special%2Fbiography-of-mahatma-gandhi-120092800068_1.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-27"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-27"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.patrika.com/miscellenous-india/mahatma-gandhi-the-journey-from-lawyer-to-father-of-the-nation-this-is-the-story-6340554/"&gt;"Mahatma Gandhi&amp;nbsp;: वकील से राष्ट्रपिता बनने तक का सफर, ये है कहानी"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;Patrika News&lt;/i&gt; (hindi में)&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि &lt;span class="nowrap"&gt;2021-10-02&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Patrika+News&amp;rft.atitle=Mahatma+Gandhi+%3A+%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%87+%E0%A4%A4%E0%A4%95+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A4%B0%2C+%E0%A4%AF%E0%A5%87+%E0%A4%B9%E0%A5%88+%E0%A4%95%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.patrika.com%2Fmiscellenous-india%2Fmahatma-gandhi-the-journey-from-lawyer-to-father-of-the-nation-this-is-the-story-6340554%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;span class="cs1-maint citation-comment"&gt;सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा (&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा"&gt;link&lt;/a&gt;)&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-28"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-28"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;गांधी नामक दस्तावेज से अवतरित महात्मा गांधी की संग्रहित कृतियां वॉल्यूम ५ दस्तावेज # दैवत्य के मुखैटे के पीछे पेज १०६&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-GandhismDotNet-29"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-GandhismDotNet_29-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://www.gandhism.net/sergeantmajorgandhi.php%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F"&gt;http://www.gandhism.net/sergeantmajorgandhi.phpसार्जेंट&lt;/a&gt;&lt;sup class="noprint Inline-Template"&gt;&lt;span title="&nbsp;since जून 2020" style="white-space:nowrap"&gt;[&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/WP:Dead_external_links" class="extiw" title="en:WP:Dead external links"&gt;मृत कड़ियाँ&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt; मेजर गांधी&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-30"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-30"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;महात्मा गांधी की संग्रहित रचनाएं वॉल्यूम ५ पेज ४१०&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-31"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-31"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.telegraphindia.com/opinion/how-gandhi-shed-his-racist-robe/cid/1679529"&gt;"How Gandhi shed his racist robe"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;www.telegraphindia.com&lt;/i&gt;. मूल से 22 दिसंबर 2018 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20181222081825/https://www.telegraphindia.com/opinion/how-gandhi-shed-his-racist-robe/cid/1679529"&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 22 दिसंबर 2018&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=www.telegraphindia.com&amp;rft.atitle=How+Gandhi+shed+his+racist+robe&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.telegraphindia.com%2Fopinion%2Fhow-gandhi-shed-his-racist-robe%2Fcid%2F1679529&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-32"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-32"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.८२ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-33"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-33"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.८९ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-34"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-34"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.१०५ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-35"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-35"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.१३१ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-36"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-36"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.१७२ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-37"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-37"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पीपी .२३० -३२ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-38"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-38"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;हरिभाउ उपाध्याय ने बापू कथा के नाम से उनके अपशेष जीवन काल १९२० से १९४८ तक की घटनाओं का संकलन किया है जिसे सर्व सेवा सन्ध वाराणसी द्वारा गांधी संवत्सरी वर्ष १९६९ ई में प्रकाशित किया हैं।&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-39"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-39"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.२४६ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-40"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-40"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पीपी .२७७ - ८१ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-41"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-41"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आर०गांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पीपी२८३-८६&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-42"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-42"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आर० गांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.३०९&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-43"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-43"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.३१८ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-44"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-44"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.४६२ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-45"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-45"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पीपी .४६४ - ६६ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-46"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-46"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;आरगांधी, &lt;i&gt;पटेल&amp;nbsp;: एक जीवन&lt;/i&gt;, पी.४७२ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-47"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-47"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;विनय लाल .&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Gandhi/HeRam_gandhi.html"&gt;' हे राम '&amp;nbsp;: गांधी के अंतिम शब्दों की राजनीति&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20040604013327/http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Gandhi/HeRam_gandhi.html"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2004-06-04 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; ह्यूमेन ८, संख्या. १ (जनवरी २००१): पीपी३४ - ३८ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Guardian-2008-ashes-48"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Guardian-2008-ashes_48-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Guardian-2008-ashes_48-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Guardian-2008-ashes_48-2"&gt;इ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Guardian-2008-ashes_48-3"&gt;ई&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Guardian-2008-ashes_48-4"&gt;उ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/world/2008/jan/16/india.international"&gt;"गांधी जी की राख को समुद्र में आराम करने के लिए रखा गया"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081207011900/http://www.guardian.co.uk/world/2008/jan/16/india.international"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-12-07 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/The_Guardian" class="mw-redirect" title="The Guardian"&gt;The Guardian&lt;/a&gt; (&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/The_Guardian" class="extiw" title="en:The Guardian"&gt;The Guardian&lt;/a&gt;), &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/16_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="16 जनवरी"&gt;१६ जनवरी&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AE" title="२००८"&gt;२००८&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-49"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-49"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.highbeam.com/doc/1G1-67892813.html"&gt;गांधी जी की राख को &lt;/a&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/30_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="30 जनवरी"&gt;३० जनवरी&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/1997" class="mw-redirect" title="1997"&gt;१९९७&lt;/a&gt; को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110811205757/http://www.highbeam.com/doc/1G1-67892813.html"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2011-08-11 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सिनसिनअति पोस्ट (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;सिनसिनाती चौकी&lt;/a&gt; पर बिखेर दिया गया था। &lt;i&gt; कारण किसी को पता नहीँ था राख के एक भाग को &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="नई दिल्ली"&gt;नई दिल्ली&lt;/a&gt; के दक्षिणपूर्व में एक &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सुरक्षित जमा बॉक्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;सुरक्षित डिपाजिट बॉक्स&lt;/a&gt; में &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कटक"&gt;कटक&lt;/a&gt; के निकट समुद्र तट पर रख दिया गया था। &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="तुषार गांधी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;तुषार गाँधी&lt;/a&gt; ने १९५५ में अखबारों द्वारा समाचार प्रकाशित किए जाने पर कि गांधी जी की राख बैंक में रखी हुई है, को अपनी हिरासत में लेने के लिए अदालत का दरवाजा खटखटाया।&lt;/i&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-50"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-50"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-51"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-51"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&amp;lt;marquee&amp;gt; &lt;cite class="citation book"&gt;Asirvatham, Eddy. &lt;i&gt;Political Theory&lt;/i&gt;. S.chand. &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰"&gt;आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰&lt;/a&gt;&amp;nbsp;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/8121903467" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/8121903467"&gt;&lt;bdi&gt;8121903467&lt;/bdi&gt;&lt;/a&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Political+Theory&amp;rft.pub=S.chand&amp;rft.isbn=8121903467&amp;rft.aulast=Asirvatham&amp;rft.aufirst=Eddy&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&amp;lt;/marquee&amp;gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-52"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-52"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;भारतन कुमारप्पा,‍ संपादक &lt;i&gt;फॉर पसिफिस्ट्स&lt;/i&gt; एम;के; द्वारा लिखित।गांधी , नवजीवन प्रकाशन हाउस, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="अहमदाबाद"&gt;अहमदाबाद&lt;/a&gt; , &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत"&gt;भारत&lt;/a&gt; , १९४९ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-53"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-53"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-54"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-54"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;बोदुरेट पी२८ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-55"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-55"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;बोंदुरेट पी१३९ .&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-56"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-56"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-57"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-57"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" class="external text" href="https://en.wikisource.org/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_IV/Gokhale's_Charity"&gt;गोखले के धर्मादा&lt;/a&gt;, &lt;i&gt;सत्य के साथ मेरे प्रयोग&lt;/i&gt;, एम के गाँधी &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-58"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-58"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" class="external text" href="https://en.wikisource.org/wiki/The_Story_of_My_Experiments_with_Truth/Part_V/The_Rowlatt_Bills_and_my_Dilemma"&gt;रोलेट बिल्स और मेरी दुविधा&lt;/a&gt;, &lt;i&gt;सत्य के साथ मेरे प्रयोग&lt;/i&gt;, एम् के गाँधी &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-59"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-59"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/mohandas_gandhi12b.html"&gt;टाइम मैगजीन पीपुल ऑफ़ द सेंचुरी&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-60"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-60"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mahatma.org.in/books/showbook.jsp?id=188&amp;link=bg&amp;book=bg0001&amp;lang=en&amp;cat=books"&gt;द स्टोरी ऑफ़ माय एक्सपेरिमेंट्स विथ ट्रुथ&amp;nbsp;— एक आत्मकथा&lt;/a&gt;,p १७६ &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-61"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-61"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mahatma.org.in/books/showbook.jsp?id=189&amp;link=bg&amp;book=bg0001&amp;lang=en&amp;cat=books"&gt;द स्टोरी ऑफ़ माय एक्सपेरिमेंट्स विथ ट्रुथ&amp;nbsp;— एक आत्माकथा&lt;/a&gt;, p १७७ &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-62"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-62"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mahatma.org.in/books/showbook.jsp?id=195&amp;link=bg&amp;book=bg0001&amp;lang=en&amp;cat=bookss"&gt;द स्टोरी ऑफ़ माय एक्सपेरिमेंट्स विथ ट्रुथ&amp;nbsp;— एक आत्मकथा &lt;/a&gt;,p१८३ &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-63"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-63"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;महात्मा गांधी के विचार, सं०- आर० के० प्रभु एवं यू० आर० राव, नेशनल बुक ट्रस्ट, नयी दिल्ली, संस्करण-2005, पृ०-88.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-64"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-64"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;महादेव देसाईअनाशक्तियोग&amp;nbsp;: द गोस्पेल ऑफ़ सेल्फ्लेस एक्सन, या द गीता अकोर्डिंग तू गाँधी .नवजीवन प्रकाशन घर; अहमदाबाद (प्रथम संस्करण १९४६).अन्य संस्करण; १९४८, १९५१, १९५६.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-65"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-65"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;देसाई की अतिरिक्त कमेन्ट्री के एक बड़े भागी को काटने के बाद एक छोटा संस्करण &lt;i&gt;अनाशक्तियोग&amp;nbsp;: द गोस्पेल ऑफ़ सेल्फ्लेस एक्सन &lt;/i&gt; के रूप में प्रकाशित किया गया। जिम रंकिन,सम्पादक. लेखक एम् के की सूची में आते हैं गाँधी; अनुवादक महादेव देसाई (ड्राई बोनस प्रेस, सन फ्रांसिस्को, १९९८) ISBN १ - ८८३९३८ - ४७ ३ &lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-66"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-66"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-21, प्रकाशन विभाग, भारत सरकार, संस्करण-1967, पृष्ठ-489.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-67"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-67"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-39 (आत्मकथा), प्रकाशन विभाग, भारत सरकार, संस्करण-1996, पृष्ठ-109.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-68"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-68"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-57, प्रकाशन विभाग, भारत सरकार, संस्करण-1974, पृष्ठ-48,50.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-69"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-69"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-57, प्रकाशन विभाग, भारत सरकार, संस्करण-1974, पृष्ठ-56.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-70"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-70"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;महात्मा और कवि, सव्यसाचि भट्टाचार्य, नेशनल बुक ट्रस्ट, इंडिया, संस्करण-2005, पृष्ठ-158-159.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-71"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-71"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-57, प्रकाशन विभाग, भारत सरकार, संस्करण-1974, पृष्ठ-179.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-72"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-72"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;वि.एन द्वारा &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lifepositive.com/Spirit/masters/mahatma-gandhi/journalist.asp"&gt;अद्वितीय संचारक&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070804022748/http://www.lifepositive.com/Spirit/masters/mahatma-gandhi/journalist.asp"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-08-04 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; नारायणन जीवन सकारात्मकता के साथ, अक्टूबर-दिसम्बर २००२&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-73"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-73"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड 10, प्रकाशन विभाग,भारत सरकार, पुनर्मुद्रित संस्करण-1995, पृष्ठ-6.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-74"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-74"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-29, प्रकाशन विभाग,भारत सरकार, संस्करण-1969, पृ०-1 (विषय-सूची के बाद).&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-75"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-75"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-39, पूर्ववत्, पुनर्मुद्रित संस्करण-1996, पृ०-1 (विषय-सूची के बाद).&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-76"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-76"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-41, पूर्ववत्, संस्करण-1971, पृष्ठ-92.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-77"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-77"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-49, पूर्ववत्, संस्करण-1973, पृ०-110.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-78"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-78"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;सम्पूर्ण गांधी वाङ्मय, खंड-1, पूर्ववत्, प्रथम संस्करण-1958, पृष्ठ-12 (भूमिका).&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Unto_this_last-79"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Unto_this_last_79-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-80"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-80"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20120524200743/http://www.gandhiserve.org/cwmg/cwmg_controversy.html"&gt;महात्मा गाँधी के संचित लेख (सी डब्लू एम् जी) विवाद&lt;/a&gt; (गाँधी सेवा)&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-ReviewBaldevSingh-81"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-ReviewBaldevSingh_81-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-82"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-82"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;Indian state bans Gandhi book after reviews hint at gay relationship, &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="https://www.theguardian.com/world/2011/mar/30/gujarat-bans-gandhi-book-gay-claims"&gt;http://www.theguardian.com/world/2011/mar/30/gujarat-bans-gandhi-book-gay-claims&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150829182838/http://www.theguardian.com/world/2011/mar/30/gujarat-bans-gandhi-book-gay-claims"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2015-08-29 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-83"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-83"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;India state bans book hinting Gandhi had gay lover &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external free" href="http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20110403/arts/arts2.html"&gt;http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20110403/arts/arts2.html&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110408084246/http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20110403/arts/arts2.html"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2011-04-08 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-84"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-84"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bhaskar.com/article/NAT-special-on-gandhi-4163034-PHO.html?seq=10&amp;RHS-badi_khabare="&gt;"संग्रहीत प्रति"&lt;/a&gt;. मूल से 30 जुलाई 2013 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130730002046/http://www.bhaskar.com/article/NAT-special-on-gandhi-4163034-PHO.html?seq=10&amp;RHS-badi_khabare="&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 30 जनवरी 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A4+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bhaskar.com%2Farticle%2FNAT-special-on-gandhi-4163034-PHO.html%3Fseq%3D10%26RHS-badi_khabare%3D&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-85"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-85"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;D'Souza, Placido P. (20 जनवरी 2003). &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sfgate.com/opinion/openforum/article/COMMEMORATING-MARTIN-LUTHER-KING-JR-Gandhi-s-2640319.php"&gt;"COMMEMORATING MARTIN LUTHER KING JR. / Gandhi's influence on King"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;SFGate&lt;/i&gt;. मूल से 12 सितंबर 2019 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190912140351/https://www.sfgate.com/opinion/openforum/article/COMMEMORATING-MARTIN-LUTHER-KING-JR-Gandhi-s-2640319.php"&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 जुलाई 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=SFGate&amp;rft.atitle=COMMEMORATING+MARTIN+LUTHER+KING+JR.+%2F+Gandhi%27s+influence+on+King&amp;rft.date=2003-01-20&amp;rft.aulast=D%27Souza&amp;rft.aufirst=Placido+P.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sfgate.com%2Fopinion%2Fopenforum%2Farticle%2FCOMMEMORATING-MARTIN-LUTHER-KING-JR-Gandhi-s-2640319.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Mandela-2000-86"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Mandela-2000_86-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Mandela-2000_86-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नेल्सन मंडेला"&gt;नेल्सन मंडेला&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/the_sacred_warrior13a.html"&gt;एक पवित्र योद्धा: दक्षिण अफ्रीका के मुक्तिदाता भारत के मुक्तिदाता&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081020031336/http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/the_sacred_warrior13a.html"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-10-20 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; के मौलिक कार्यों को देखतें हैं। &lt;i&gt;टाइम मैगजीन&lt;/i&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/3_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="3 जनवरी"&gt;३ जनवरी&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2000" class="mw-redirect" title="2000"&gt;२०००&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-87"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-87"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20120524200747/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1295/is_2_66/ai_83246175/"&gt;"FindArticles.com | CBSi"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;findarticles.com&lt;/i&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://findarticles.com/?noadc=1"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 24 मई 2012 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 जुलाई 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=findarticles.com&amp;rft.atitle=FindArticles.com+%26%23124%3B+CBSi&amp;rft_id=http%3A%2F%2Ffindarticles.com%2F%3Fnoadc%3D1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-88"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-88"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tribuneindia.com/2004/20040222/spectrum/book1.htm"&gt;"The Sunday Tribune - Books"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;www.tribuneindia.com&lt;/i&gt;. मूल से 31 अगस्त 2019 को &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190831112748/https://www.tribuneindia.com/2004/20040222/spectrum/book1.htm"&gt;पुरालेखित&lt;/a&gt;&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 जुलाई 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=www.tribuneindia.com&amp;rft.atitle=The+Sunday+Tribune+-+Books&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.tribuneindia.com%2F2004%2F20040222%2Fspectrum%2Fbook1.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-89"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-89"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120117104005/http://www.gandhiserve.org/streams/einstein.html"&gt;"गाँधी पर आइन्स्टीन"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gandhiserve.org/streams/einstein.html"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 जनवरी 2012 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 13 नवंबर 2008&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A4%B0+%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%A8&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gandhiserve.org%2Fstreams%2Feinstein.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-90"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-90"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rollingstone.com/news/story/8898300/lennon_lives_forever"&gt;अमर लेनन&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070528225215/http://www.rollingstone.com/news/story/8898300/lennon_lives_forever"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-05-28 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; &lt;i&gt;rollingstone.com&lt;/i&gt; से लिया गया है &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%88" title="२० मई"&gt;२० मई&lt;/a&gt; (&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/May_20" class="extiw" title="en:May 20"&gt;May 20&lt;/a&gt;), &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AD" title="२००७"&gt;२००७&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-91"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-91"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.exchange4media.com/Cannes/2007/fullstory2007.asp?section_id=13&amp;news_id=26524&amp;tag=21387&amp;pict=2"&gt;गांधीगिरी और ग्रीन लिओन, अल गोरे ने केन्स का दिल जीत लिया&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120111115931/http://www.exchange4media.com/Cannes/2007/fullstory2007.asp?section_id=13&amp;news_id=26524&amp;tag=21387&amp;pict=2"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2012-01-11 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; &lt;i&gt;exchange4media.com&lt;/i&gt; से लिया गया है &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/23_%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="23 जून"&gt;२३ जून&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AD" title="२००७"&gt;२००७&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-92"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-92"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-93"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-93"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;दत्ता, कृष्ण और एंड्र्यू रोबिनसन, &lt;i&gt;रबिन्द्रनाथ टेगोर: एक संकलन&lt;/i&gt;, p.२&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-94"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-94"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-95"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-95"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://kamdartree.com/Dr%20PJ%20Mehta.htm"&gt;एम.के.गाँधी: एक आत्मकथा&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080515055835/http://kamdartree.com/Dr%20PJ%20Mehta.htm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-05-15 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="21 मार्च"&gt;२१ मार्च&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;२००६&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-96"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-96"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://kamdartree.com/mahatma_kamdar.htm"&gt;मोहनदास कैसे और कब प्रलेखन. गाँधी अपने नाम के अनुरूप ही "महात्मा"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080515055827/http://www.kamdartree.com/mahatma_kamdar.htm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-05-15 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; बन गए &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="21 मार्च"&gt;२१ मार्च&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;२००६&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-97"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-97"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.time.com/time/magazine/article/0,"&gt;९१७१,९९३०२६,००.एच. टी.एम. एल गाँधी के बच्चे&lt;/a&gt;&lt;sup class="noprint Inline-Template"&gt;&lt;span title="&nbsp;since अगस्त 2021" style="white-space:nowrap"&gt;[&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/WP:Dead_external_links" class="extiw" title="en:WP:Dead external links"&gt;मृत कड़ियाँ&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;.&lt;i&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE_(%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE)" class="mw-redirect" title="टाइम (पत्रिका)"&gt;टाइम (पत्रिका)&lt;/a&gt; &lt;/i&gt;.&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="21 अप्रैल"&gt;२१ अप्रैल&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AD" title="२००७"&gt;२००७&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-98"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-98"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.afsc.org/about/nobel/past-nominations.htm"&gt;AFSC की पूर्व नोबेल नामांकन&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080815101402/https://www.afsc.org/about/nobel/past-nominations.htm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-08-15 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-99"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-99"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;अमित बरुआ &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindu.com/2006/10/17/stories/2006101704971200.htm"&gt;"गाँधी को नोबेल न मिलना भारी भूल थी"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080929071131/http://www.hindu.com/2006/10/17/stories/2006101704971200.htm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-09-29 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="द हिंदू"&gt;द हिंदू&lt;/a&gt; &lt;/i&gt;,२००६. &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AD_%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="१७ अक्टूबर"&gt;१७ अक्टूबर&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;२००६&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-100"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-100"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;ओयेविंद टोंनेस्सों &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/articles/gandhi/index.html"&gt;महात्मा गाँधी, भूले हुए सम्मानित व्यक्ति&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130530213759/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/articles/gandhi/index.html"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2013-05-30 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; नोबेल-ई-संग्रहालय शान्ति संपादक/संपादन, १९९८-२०००.&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="21 मार्च"&gt;२१ मार्च&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;२००६&lt;/a&gt; को पुनः प्राप्त किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-101"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-101"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;The एसेंसियल गाँधी में पुनः प्रकाशित&amp;nbsp;: उनके जीवन, कार्यों और विचारों का संग्रह&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070702171817/http://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-07-02 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;/i&gt; लुईस फिशर, २००२ (पुनर्मुद्रित संस्करण) पीपी.१०६-१०८&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-102"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-102"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;The एसेंसियल गाँधी में पुनः प्रकाशित हुवा&amp;nbsp;: उनके जीवन, कार्यों और विचारों का संग्रह&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070702171817/http://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-07-02 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;/i&gt; लूईस फिशर, २००२(पुनर्मुद्रित संस्करण) पी.३०८-९&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-103"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-103"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक, होमर .&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=XpWO-GoOhVEC&amp;pg=PR13&amp;lpg=PR11&amp;dq=The+Gandhi+Reader:+A+Sourcebook+of+His+Life+and+Writings&amp;sig=mu7B1to2ve7qqIYNmXQMd5jifsY"&gt;गाँधी के पाठक&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110722044436/http://books.google.com/books?id=XpWO-GoOhVEC&amp;pg=PR13&amp;lpg=PR11&amp;dq=The+Gandhi+Reader:+A+Sourcebook+of+His+Life+and+Writings&amp;sig=mu7B1to2ve7qqIYNmXQMd5jifsY"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2011-07-22 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;,p ४१८&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-104"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-104"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/50664.stm"&gt;बी.बी.सी समाचार पर "महात्मा गाँधी का जीवन और मृत्य"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081207094904/http://news.bbc.co.uk/2/hi/50664.stm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-12-07 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;, देखिये अनुभाग "स्वतंत्रता और विभाजन. "&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-105"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-105"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;द एसेंसियल गाँधी में पुनः प्रकाशित&amp;nbsp;: उनके जीवन, कार्यों और विचारों का संग्रह&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070702171817/http://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-07-02 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;/i&gt; लुईस फिशर,२००२ (पुनर्मुद्रित संस्करण)२८६-२८८&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-106"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-106"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://lists.ifas.ufl.edu/cgi-bin/wa.exe?A2=ind0109&amp;L=sanet-mg&amp;P=31587."&gt;"LISTSERV 16.0 - Archives - Error"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;lists.ifas.ufl.edu&lt;/i&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=lists.ifas.ufl.edu&amp;rft.atitle=LISTSERV+16.0+-+Archives+-+Error&amp;rft_id=http%3A%2F%2Flists.ifas.ufl.edu%2Fcgi-bin%2Fwa.exe%3FA2%3Dind0109%26L%3Dsanet-mg%26P%3D31587.&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;sup class="noprint Inline-Template"&gt;&lt;span title="&nbsp;since जून 2020" style="white-space:nowrap"&gt;[&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/WP:Dead_external_links" class="extiw" title="en:WP:Dead external links"&gt;मृत कड़ियाँ&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-107"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-107"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081112003103/http://www.kamat.com/mmgandhi/onbhagatsingh.htm"&gt;"Mahatma Gandhi on the Martyrdom of Bhagat Singh"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;www.kamat.com&lt;/i&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.kamat.com/mmgandhi/onbhagatsingh.htm"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 12 नवंबर 2008 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 13 नवंबर 2008&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=www.kamat.com&amp;rft.atitle=Mahatma+Gandhi+on+the+Martyrdom+of+Bhagat+Singh&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.kamat.com%2Fmmgandhi%2Fonbhagatsingh.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-108"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-108"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20121209000556/india_resource.tripod.com/gandhi.html"&gt;गाँधी और ऍन.बी.एस.पी&amp;nbsp;;- 'महात्मा' या दोषयुक्त प्रतिभावान?&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-109"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-109"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;द एसेंसियल गाँधी में पुनः प्रकाशित: उनके जीवन, कार्यों और विचारों का संग्रह:&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070702171817/http://www.amazon.com/gp/reader/0394714660/"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2007-07-02 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;/i&gt; लुईस फिशर, २००२(पुनर्मुद्रित संस्करण) पी.३११&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-110"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-110"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक, होमर.&lt;i&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=XpWO-GoOhVEC&amp;pg=PR13&amp;lpg=PR11&amp;dq=The+Gandhi+Reader:+A+Sourcebook+of+His+Life+and+Writings&amp;sig=mu7B1to2ve7qqIYNmXQMd5jifsY"&gt;गाँधी के पाठक&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110722044436/http://books.google.com/books?id=XpWO-GoOhVEC&amp;pg=PR13&amp;lpg=PR11&amp;dq=The+Gandhi+Reader:+A+Sourcebook+of+His+Life+and+Writings&amp;sig=mu7B1to2ve7qqIYNmXQMd5jifsY"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2011-07-22 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;, पी पी ३१९-२०&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Homer-322-111"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Homer-322_111-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Homer-322_111-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक होमर.&lt;i&gt; गाँधी के पाठक&lt;/i&gt;, पी ३२२&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Homer-323-324-112"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Homer-323-324_112-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक होमर .&lt;i&gt;गाँधी के पाठक&lt;/i&gt;, पी पी ३२३-४&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-Homer-324-326-113"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-Homer-324-326_113-0"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक होमर &lt;i&gt;, गाँधी के पाठक &lt;/i&gt;, पी पी ३२४-६&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-114"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-114"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;डेविड लुईस स्केफर &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nationalreview.com/comment/comment-schaefer042803.asp"&gt;गाँधी ने क्या किया?&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081022074713/http://www.nationalreview.com/comment/comment-schaefer042803.asp"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-10-22 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; .'&lt;b&gt;२८ &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/28_%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="28 अप्रैल"&gt;अप्रैल&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2003" class="mw-redirect" title="2003"&gt;२००३&lt;/a&gt; को राष्ट्रीय समीक्षा &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="21 मार्च"&gt;२१&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;मार्च २००६&lt;/a&gt;, रिचर्ड ग्रेनिएर द्वारा पुनः प्राप्त किया गया।&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://eserver.org/history/ghandi-nobody-knows.txt"&gt;"द गाँधी नोबडी नोस"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080516231847/http://eserver.org/history/ghandi-nobody-knows.txt"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-05-16 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;.&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="टीका पत्रिका (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;कमेंटरी पत्रिका&lt;/a&gt; (&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Commentary_Magazine" class="extiw" title="en:Commentary Magazine"&gt;Commentary Magazine&lt;/a&gt;)&lt;/i&gt;. मार्च १९८३ .&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/21_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="21 मार्च"&gt;२१&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2006" class="mw-redirect" title="2006"&gt;मार्च २००६&lt;/a&gt; को पुनः समीक्षा किया गया&lt;/b&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-115"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-115"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;हर्त्ज्बर्ग, आर्थर यहूदी विचार पी.ऐ&amp;nbsp;: यहूदी समाज का प्रकाशन, १९९७, पीपी.४६३-४६४; गार्डन हेम, भी देखें "अध्यात्मिक साम्राज्यवाद की अस्वीकृति:गाँधी को बूबर के पत्रों का परावर्तन ."&lt;i&gt;सार्वभौमिक अध्यन की पत्रिका&lt;/i&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/22_%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="22 जून"&gt;२२ जून&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/1999" class="mw-redirect" title="1999"&gt;१९९९&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-116"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-116"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जैक, होमर.&lt;i&gt; गाँधी के पाठक&lt;/i&gt;, &lt;i&gt;हरिजन&lt;/i&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/26_%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="26 नवंबर"&gt;२६&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/1938" class="mw-redirect" title="1938"&gt;नवम्बर १९३८&lt;/a&gt;, पीपी. ३१७-३१८&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-117"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-117"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;मोहनदास.के गाँधी &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://lists.ifas.ufl.edu/cgi-bin/wa.exe?A2=ind0109&amp;L=sanet-mg&amp;P=31587"&gt;२६&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20181130114616/http://lists.ifas.ufl.edu/cgi-bin/wa.exe?A2=ind0109&amp;L=sanet-mg&amp;P=31587"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2018-11-30 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt; नवम्बर&lt;i&gt; &lt;/i&gt;१९३८ &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/26_%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="26 नवंबर"&gt;में प्रकाशित&lt;/a&gt; हरिजन &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/1938" class="mw-redirect" title="1938"&gt;में युद्ध और हिंसा के प्रति एक अहिंसात्मक दृष्टिकोण.&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-118"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-118"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-119"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-119"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-120"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-120"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-guardian_racist-121"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;↑ &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-guardian_racist_121-0"&gt;अ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-guardian_racist_121-1"&gt;आ&lt;/a&gt;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;रोरी कैरोल, &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/world/2003/oct/17/southafrica.india"&gt;"गाँधी को नस्लवादी कहा गया जैसे ही जोहान्सबर्ग में उन्हें स्वतंत्रता सेनानी का सम्मान दिया गया"&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081207010317/http://www.guardian.co.uk/world/2003/oct/17/southafrica.india"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-12-07 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;, &lt;i&gt;द गार्डीयन&lt;/i&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AD_%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="१७ अक्टूबर"&gt;अक्टूबर १७&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/2003" class="mw-redirect" title="2003"&gt;२००३&lt;/a&gt;.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-122"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-122"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190717195533/http://www.vedamsbooks.com/no49854/making-political-reformer-gandhi-south-africa-18931914-surendra-bhana-goolam-vahed"&gt;"Vedams eBooks"&lt;/a&gt;. &lt;i&gt;www.vedamsbooks.com&lt;/i&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vedamsbooks.com/no49854/making-political-reformer-gandhi-south-africa-18931914-surendra-bhana-goolam-vahed"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 जुलाई 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 जुलाई 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=www.vedamsbooks.com&amp;rft.atitle=Vedams+eBooks&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vedamsbooks.com%2Fno49854%2Fmaking-political-reformer-gandhi-south-africa-18931914-surendra-bhana-goolam-vahed&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-123"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-123"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार&amp;nbsp;: गाँधी इन साऊथ अफ्रीका,१८९३-१९१४.&lt;/i&gt; सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद,२००५.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-124"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-124"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार&amp;nbsp;: गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १८९३-१९१४.&lt;/i&gt; सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद, २००५:पृष्ठ ४५.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-125"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-125"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार&amp;nbsp;: गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १८९३ - १९१४.&lt;/i&gt; सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद, पृ १४९.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-126"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-126"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;द मेकिंग ऑफ़ अ पोलिटिकल रिफोर्मार&amp;nbsp;: गाँधी इन साऊथ अफ्रीका, १८९३-१९१४.&lt;/i&gt; सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद, २००५: पीपी. १५०-१.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-127"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-127"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;i&gt;एक राजनैतिक सुधारक का निर्माण: दक्षिण अफ्रीका में गाँधी, १८९३-१९१४.&lt;/i&gt; सुरेन्द्र भाना और गुलाम वाहेद, २००५: पृ. १५१.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-128"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-128"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;जेसुदासन, ईग्नेसिअस आजादी के लिए गाँधी का धर्मग्रन्थ गुजरात साहित्य प्रकाशन: आनंद इंडिया, १९८७, पीपी २३६-२३७&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-129"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-129"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;मूर्ती, श्रीनिवास महात्मा गाँधी और लियो टालस्टाय के पत्र लांग बीच प्रकाशन&amp;nbsp;: लांग बीच, १९८७ पीपी १३&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-130"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-130"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;मूर्ति, श्रीनिवास .महात्मा गाँधी और लियो टालस्टाय के पत्र लांग बीच प्रकाशन&amp;nbsp;: लांग बीच, १९८७, पीपी १८९.&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-131"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-131"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mkgandhi.org/articles/snow.htm"&gt;गाँधी पर और उनके द्वारा आलेखों को&lt;/a&gt; &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081207001625/http://www.mkgandhi.org/articles/snow.htm"&gt;Archived&lt;/a&gt; 2008-12-07 at the &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine" class="mw-redirect" title="Wayback Machine"&gt;Wayback Machine&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/7_%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="7 जून"&gt;७ जून&lt;/a&gt;, &lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AE" title="२००८"&gt;२००८&lt;/a&gt; को पुनः समीक्षा किया गया&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-132"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-132"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;छठा अध्याय, &lt;i&gt;हिंद स्वराज&lt;/i&gt;, मोहनदास करमचंद द्वारा .गांधी&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-133"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-133"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;भट्टाचार्य, बुधदेवगाँधी के राजनैतिक दर्शन का विकास कलकत्ता पुस्तक घर: कलकत्ता, १९६९, पीपी ४७९&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-134"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-134"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;छठा अध्याय, &lt;i&gt;हिंद स्वराज&lt;/i&gt;, मोहनदास करमचंद द्वारागाँधी&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-135"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-135"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.researchgate.net/publication/282656803_The_criticism_on_MK_Gandhi's_politics"&gt;The criticism on M.K. Gandhi's politics&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-136"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-136"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817115845/http://www.gandhitopia.org/profiles/blogs/mahatma-gandhi-s-role-in-1899-anglo-boer-war-very-few-people-know"&gt;"Mahatma Gandhi's role in 1899 Anglo Boer War"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gandhitopia.org/profiles/blogs/mahatma-gandhi-s-role-in-1899-anglo-boer-war-very-few-people-know"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Mahatma+Gandhi%27s+role+in+1899+Anglo+Boer+War&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gandhitopia.org%2Fprofiles%2Fblogs%2Fmahatma-gandhi-s-role-in-1899-anglo-boer-war-very-few-people-know&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-137"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-137"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817124917/https://www.mkgandhi.org/articles/gandhis-wars.html"&gt;"Gandhi's Wars"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mkgandhi.org/articles/gandhis-wars.html"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Gandhi%27s+Wars&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.mkgandhi.org%2Farticles%2Fgandhis-wars.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-138"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-138"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817125818/https://www.dailyo.in/politics/mahatma-gandhis-war-on-the-indian-revolutionaries-british-nehru-mountbatten-sardar-patel/story/1/5359.html"&gt;"Mahatma Gandhi's war on Indian revolutionaries"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dailyo.in/politics/mahatma-gandhis-war-on-the-indian-revolutionaries-british-nehru-mountbatten-sardar-patel/story/1/5359.html"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Mahatma+Gandhi%27s+war+on+Indian+revolutionaries&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.dailyo.in%2Fpolitics%2Fmahatma-gandhis-war-on-the-indian-revolutionaries-british-nehru-mountbatten-sardar-patel%2Fstory%2F1%2F5359.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-139"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-139"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817133412/http://subhaschandrabose.org/fundamental-conflicts-indian-nationhood-gandhi-vs-revolutionaries"&gt;"Fundamental conflicts in Indian nationhood: Gandhi Vs Revolutionaries"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="http://subhaschandrabose.org/fundamental-conflicts-indian-nationhood-gandhi-vs-revolutionaries"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Fundamental+conflicts+in+Indian+nationhood%3A+Gandhi+Vs+Revolutionaries&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fsubhaschandrabose.org%2Ffundamental-conflicts-indian-nationhood-gandhi-vs-revolutionaries&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-140"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-140"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817114520/https://www.mkgandhi.org/articles/soul.htm"&gt;"Resistance to the Soul&amp;nbsp;: Gandhi and his critics"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mkgandhi.org/articles/soul.htm"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Resistance+to+the+Soul+%3A+Gandhi+and+his+critics&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.mkgandhi.org%2Farticles%2Fsoul.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-141"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-141"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817124357/https://www.prabhasakshi.com/personality/vithal-bhai-was-quite-disturbed-by-the-non-cooperation-movement"&gt;"असहयोग आंदोलन से काफी विचलित हुए थे विट्ठल भाई"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.prabhasakshi.com/personality/vithal-bhai-was-quite-disturbed-by-the-non-cooperation-movement"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97+%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AB%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A4+%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%8F+%E0%A4%A5%E0%A5%87+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%B2+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.prabhasakshi.com%2Fpersonality%2Fvithal-bhai-was-quite-disturbed-by-the-non-cooperation-movement&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;li id="cite_note-142"&gt;&lt;span class="mw-cite-backlink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80#cite_ref-142"&gt;↑&lt;/a&gt;&lt;/span&gt; &lt;span class="reference-text"&gt;&lt;cite class="citation web"&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190817114520/https://www.mkgandhi.org/articles/soul.htm"&gt;"Resistance to the Soul&amp;nbsp;: Gandhi and his critics"&lt;/a&gt;. &lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mkgandhi.org/articles/soul.htm"&gt;मूल&lt;/a&gt; से 17 अगस्त 2019 को पुरालेखित&lt;span class="reference-accessdate"&gt;. अभिगमन तिथि 17 अगस्त 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Resistance+to+the+Soul+%3A+Gandhi+and+his+critics&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.mkgandhi.org%2Farticles%2Fsoul.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="Z3988"&gt;&lt;/span&gt;&lt;link rel="mw-deduplicated-inline-style"&gt;&lt;/span&gt; &lt;/li&gt; &lt;/ol&gt;&lt;/div&gt; &lt;h2&gt;&lt;span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A4.B0.E0.A5.80_.E0.A4.95.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.81"&gt;&lt;/span&gt;&lt;span class="mw-headline" id="बाहरी_कड़ियाँ"&gt;बाहरी कड़ियाँ&lt;/span&gt;&lt;/h2&gt; &lt;table align="right" class="metadata mbox-small plainlinks" style="border:1px solid #aaa;background-color:#f9f9f9"&gt; &lt;tbody&gt;&lt;tr&gt; &lt;td class="mbox-image"&gt;&lt;img alt="" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376"&gt;&lt;/td&gt; &lt;td class="mbox-text"&gt; विकिमीडिया कॉमन्स पर &lt;i&gt;&lt;b&gt;&lt;a target="_blank" class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mohandas_K._Gandhi?uselang=hi#mw-subcategories"&gt;Mohandas K. Gandhi&lt;/a&gt;&lt;/b&gt;&lt;/i&gt; से सम्बन्धित मीडिया है। &lt;/td&gt; &lt;/tr&gt; &lt;/tbody&gt;&lt;/table&gt; &lt;table align="right" class="metadata mbox-small plainlinks" style="border:1px solid #aaa;background-color:#f9f9f9"&gt; &lt;tbody&gt;&lt;tr&gt; &lt;td class="mbox-image"&gt;&lt;img alt="" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Wikiquote-logo-hi.png/40px-Wikiquote-logo-hi.png" decoding="async" width="40" height="40" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Wikiquote-logo-hi.png/60px-Wikiquote-logo-hi.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Wikiquote-logo-hi.png/80px-Wikiquote-logo-hi.png 2x" data-file-width="150" data-file-height="150"&gt;&lt;/td&gt; &lt;td class="mbox-text"&gt; विकिसूक्ति पर &lt;i&gt;&lt;b&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikiquote.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="extiw" title="q:मोहनदास करमचंद गांधी"&gt;मोहनदास करमचंद गांधी&lt;/a&gt;&lt;/b&gt;&lt;/i&gt; से सम्बन्धित उद्धरण हैं। &lt;/td&gt; &lt;/tr&gt; &lt;/tbody&gt;&lt;/table&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://www.gandhiheritageportal.org/hi"&gt;महात्मा गांधी विरासत पोर्टल&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170918022351/http://www.livehindustan.com/blog/shabd/story-hindi-and-mahatma-gandhi-1508911.html"&gt;हिंदी के सबसे बड़े पैरोकार महात्मा गांधी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170918154359/http://www.hindikunj.com/2016/10/gandhi-and-hindi.html"&gt;गांधीजी और हिन्दी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190508044658/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/10954147/Nine-facts-you-may-not-know-about-Mahatma-Gandhi.html"&gt;Nine facts you may not know about Mahatma Gandhi&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190508044701/https://scroll.in/article/680616/even-gandhi-apostle-of-peace-wanted-indians-to-fight-in-world-war-i"&gt;Even Gandhi, apostle of peace, wanted Indians to fight in World War I&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="महात्मा_गांधी" style="padding:3px"&gt;&lt;table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"&gt;&lt;tbody&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"&gt;&lt;div class="plainlinks hlist navbar mini"&gt;&lt;ul&gt;&lt;li class="nv-view"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="साँचा:महात्मा गांधी"&gt;&lt;abbr title="यह साँचा देखें" style="background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;padding:0"&gt;दे&lt;/abbr&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="nv-talk"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="साँचा वार्ता:महात्मा गांधी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;&lt;abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style="background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;padding:0"&gt;वा&lt;/abbr&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="nv-edit"&gt;&lt;a target="_blank" class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=edit"&gt;&lt;abbr title="यह साँचा संपादित करें" style="background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;padding:0"&gt;सं&lt;/abbr&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/div&gt;&lt;div id="महात्मा_गांधी" style="font-size:114%;margin:0 4em"&gt;&lt;a class="mw-selflink selflink"&gt;महात्मा गांधी&lt;/a&gt;&lt;/div&gt;&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;जीवनयात्रा&lt;br&gt; एवं आन्दोलन&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Indian_Ambulance_Corps&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Indian Ambulance Corps (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Indian Ambulance Corps&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" class="mw-redirect" title="बारदोली सत्याग्रह"&gt;बारदोली सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="चम्पारण सत्याग्रह"&gt;चम्पारण सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="खेड़ा सत्याग्रह"&gt;खेड़ा सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन"&gt;भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80" title="गांधी टोपी"&gt;गांधी टोपी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="असहयोग आन्दोलन"&gt;असहयोग आन्दोलन&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="चौरी चौरा कांड"&gt;चौरी चौरा कांड&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="पूर्ण स्वराज"&gt;पूर्ण स्वराज&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9C" title="भारत का ध्वज"&gt;ध्वज&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%95_%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="नमक यात्रा"&gt;नमक यात्रा&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A3%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="धरासणा सत्याग्रह (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;धरासणा सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="वायकोम सत्याग्रह"&gt;वायकोम सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aundh_Experiment&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Aundh Experiment (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Aundh Experiment&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%9D%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="गांधी इरविन समझौता"&gt;गांधी इरविन समझौता&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%A8_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4))&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="गोलमेज सम्मेलन (भारत)) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;दूसरा गोलमेज सम्मेलन&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="पदयात्रा"&gt;पदयात्रा&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%9D%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पूना समझौता"&gt;पूना समझौता&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नटाल भारतीय कांग्रेस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;नटाल भारतीय कांग्रेस&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%9B%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="भारत छोड़ो आन्दोलन"&gt;भारत छोड़ो आन्दोलन&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%9B%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3" title="भारत छोड़ो भाषण"&gt;भाषण&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0" title="गुजरात विद्यापीठ"&gt;गुजरात विद्यापीठ&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98" title="हरिजन सेवक संघ"&gt;हरिजन सेवक संघ&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kochrab_Ashram&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kochrab Ashram (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ashrams (Kochrab&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="तालस्तायवादी आन्दोलन"&gt;तालस्ताय आश्रम&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="साबरमती आश्रम"&gt;साबरमती आश्रम&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="सेवाग्राम आश्रम"&gt;सेवाग्राम&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%96_%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="महात्मा गांधी की भूख हड़तालों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;भूख हड़तालें&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="महात्मा गांधी की हत्या"&gt;हत्या&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;दर्शन&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="गांधीवाद"&gt;गांधीवाद&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="गांधीवादी अर्थशास्त्र"&gt;अर्थनीति&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trusteeship_(Gandhism)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Trusteeship (Gandhism) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;trusteeship&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="नई तालीम"&gt;शिक्षा&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%AF" title="सर्वोदय"&gt;सर्वोदय&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="सत्याग्रह"&gt;सत्याग्रह&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="स्वदेशी आन्दोलन"&gt;स्वदेशी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="स्वराज"&gt;स्वराज&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;प्रकाशन&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%A8_(%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0)" title="हरिजन (समाचार पत्र)"&gt;&lt;i&gt;हरिजन&lt;/i&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="हिन्द स्वराज"&gt;हिन्द स्वराज&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%93%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="इंडियन ओपीनियन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;इंडियन ओपीनियन&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="सत्य के प्रयोग"&gt;सत्य के प्रयोग&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="यंग इंडिया"&gt;यंग इंडिया&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Seven_Social_Sins&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Seven Social Sins (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Seven Social Sins&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;(&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Heritage_Portal&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Heritage Portal (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Heritage Portal&lt;/a&gt;)&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;प्रभाव&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=A_Letter_to_a_Hindu&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="A Letter to a Hindu (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;A Letter to a Hindu&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="अहिंसा"&gt;अहिंसा&lt;/a&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nonviolence&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Nonviolence (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;nonviolence&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भगवद्गीता"&gt;भगवद्गीता&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henry_David_Thoreau&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Henry David Thoreau (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Henry David Thoreau&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Civil_Disobedience_(Thoreau)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Civil Disobedience (Thoreau) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;&lt;i&gt;Civil Disobedience&lt;/i&gt; (essay)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सविनय अवज्ञा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;सविनय अवज्ञा&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="उपवास"&gt;उपवास&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="हरिश्चन्द्र"&gt;हरिश्चन्द्र&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hinduism&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Hinduism (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Hinduism&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%89%E0%A4%A8_%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%A8" title="जॉन रस्किन"&gt;जॉन रस्किन&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B_%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="लियो टॉलस्टॉय"&gt;लियो टॉलस्टॉय&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Kingdom_of_God_Is_Within_You&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="The Kingdom of God Is Within You (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;The Kingdom of God Is Within You&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Masque_of_Anarchy&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="The Masque of Anarchy (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;The Masque of Anarchy&lt;/a&gt;&lt;/i&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6" class="mw-redirect" title="मोहम्मद"&gt;मोहम्मद&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Narmad&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Narmad (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Narmad&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pacifism&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Pacifism (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Pacifism&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sermon_on_the_Mount&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sermon on the Mount (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sermon on the Mount&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%A3" class="mw-redirect" title="श्रवण"&gt;श्रवण&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shrimad_Rajchandra&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Shrimad Rajchandra (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Shrimad Rajchandra&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henry_Stephens_Salt&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Henry Stephens Salt (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Henry Stephens Salt&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tirukkural&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Tirukkural (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Tirukkural&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;i&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Unto_This_Last&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Unto This Last (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Unto This Last&lt;/a&gt;&lt;/i&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarvodaya&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sarvodaya (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi's translation&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;"&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B5_%E0%A4%9C%E0%A4%A8_%E0%A4%A4%E0%A5%8B&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="वैष्णव जन तो (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;वैष्णव जन तो&lt;/a&gt;"&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="शाकाहार"&gt;शाकाहार&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;सहयोगी&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6" title="स्वामी आनन्द"&gt;स्वामी आनन्द&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Freer_Andrews&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Charles Freer Andrews (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;C. F. Andrews&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AC%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="जमनालाल बजाज"&gt;जमनालाल बजाज&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shankarlal_Banker&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Shankarlal Banker (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Shankarlal Banker&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarla_Behn&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sarla Behn (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sarla Behn&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vinoba_Bhave&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Vinoba Bhave (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Vinoba Bhave&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brij_Krishna_Chandiwala&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Brij Krishna Chandiwala (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Brij Krishna Chandiwala&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sudhakar_Chaturvedi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sudhakar Chaturvedi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sudhakar Chaturvedi&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jugatram_Dave&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Jugatram Dave (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Jugatram Dave&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahadev_Desai&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahadev Desai (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mahadev Desai&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dada_Dharmadhikari&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dada Dharmadhikari (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Dada Dharmadhikari&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanu_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kanu Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kanu Gandhi&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shiv_Prasad_Gupta&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Shiv Prasad Gupta (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Shiv Prasad Gupta&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Umar_Hajee_Ahmed_Jhaveri&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Umar Hajee Ahmed Jhaveri (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Umar Hajee Ahmed Jhaveri&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=J._C._Kumarappa&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="J. C. Kumarappa (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;J. C. Kumarappa&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hermann_Kallenbach&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Hermann Kallenbach (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Hermann Kallenbach&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bacha_Khan&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bacha Khan (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Khan Abdul Ghaffar Khan&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=J._B._Kripalani&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="J. B. Kripalani (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Acharya Kripalani&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mirabehn&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mirabehn (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mirabehn&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohanlal_Pandya&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mohanlal Pandya (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mohanlal Pandya&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vallabhbhai_Patel&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Vallabhbhai Patel (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Vallabhbhai Patel&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Narhari_Parikh&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Narhari Parikh (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Narhari Parikh&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=C._Rajagopalachari&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="C. Rajagopalachari (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Chakravarti Rajagopalachari&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Parsee_Rustomjee&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Parsee Rustomjee (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Parsee Rustomjee&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bibi_Amtus_Salam&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bibi Amtus Salam (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Bibi Amtus Salam&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonja_Schlesin&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sonja Schlesin (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sonja Schlesin&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anugrah_Narayan_Sinha&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Anugrah Narayan Sinha (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Anugrah Narayan Sinha&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sri_Krishna_Sinha&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sri Krishna Sinha (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sri Krishna Sinha&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rettamalai_Srinivasan&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Rettamalai Srinivasan (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Rettamalai Srinivasan&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=V._A._Sundaram&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="V. A. Sundaram (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;V. A. Sundaram&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abbas_Tyabji&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Abbas Tyabji (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Abbas Tyabji&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ravishankar_Vyas&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ravishankar Vyas (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ravishankar Vyas&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mithuben_Petit&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mithuben Petit (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mithuben Petit&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;विरासत&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_artistic_depictions_of_Mahatma_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="List of artistic depictions of Mahatma Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Artistic depictions&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhigiri&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhigiri (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhigiri&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Peace_Award&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Peace Award (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Peace Award&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Peace_Prize&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Peace Prize (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Peace Prize&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_Kashi_Vidyapith&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi Kashi Vidyapith (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mahatma Gandhi Kashi Vidyapith&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_Series_(banknotes)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi Series (banknotes) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Indian currency&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;परिवार&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karamchand_Uttamchand_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Karamchand Uttamchand Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Karamchand Gandhi (father)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kasturba_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kasturba Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kasturba (wife)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Harilal_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Harilal Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Harilal (son)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Manilal_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Manilal Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Manilal (son)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ramdas_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ramdas Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ramdas (son)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Devdas_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Devdas Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Devdas (son)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maganlal_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Maganlal Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Maganlal (cousin)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samaldas_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Samaldas Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Samaldas (nephew)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Arun_Manilal_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Arun Manilal Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Arun (grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ela_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ela Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ela (granddaughter)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rajmohan_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Rajmohan Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Rajmohan (grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gopalkrishna_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gopalkrishna Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gopalkrishna (grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ramchandra_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ramchandra Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ramchandra (grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanu_Gandhi_(scientist)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kanu Gandhi (scientist) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kanu (grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanu_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kanu Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kanu (grandnephew)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tushar_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Tushar Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Tushar (great-grandson)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leela_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Leela Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Leela (great-granddaughter)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;प्रभावित लोग&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Bevel&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="James Bevel (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;James Bevel&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Steve_Biko&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Steve Biko (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Steve Biko&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=14th_Dalai_Lama&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="14th Dalai Lama (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;14th Dalai Lama&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gopaldas_Ambaidas_Desai&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gopaldas Ambaidas Desai (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gopaldas Ambaidas Desai&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Morarji_Desai&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Morarji Desai (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Morarji Desai&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eknath_Easwaran&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Eknath Easwaran (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Eknath Easwaran&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maria_Lacerda_de_Moura&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Maria Lacerda de Moura (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Maria Lacerda de Moura&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Lawson_(activist)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="James Lawson (activist) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;James Lawson&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Martin_Luther_King_Jr.&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Martin Luther King Jr. (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Martin Luther King Jr.&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nelson_Mandela&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Nelson Mandela (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Nelson Mandela&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brajkishore_Prasad&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Brajkishore Prasad (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Brajkishore Prasad&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rajendra_Prasad&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Rajendra Prasad (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Rajendra Prasad&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ramjee_Singh&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ramjee Singh (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Ramjee Singh&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aung_San_Suu_Kyi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Aung San Suu Kyi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Aung San Suu Kyi&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lanza_del_Vasto&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Lanza del Vasto (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Lanza del Vasto&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abhay_Bang&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Abhay Bang (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Abhay Bang&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sane_Guruji&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sane Guruji (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sane Guruji&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;स्मारक&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt;&lt;/div&gt;&lt;table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"&gt;&lt;tbody&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;प्रतिमाएँ&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_(sculpture)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi (sculpture) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Houston&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Statue_of_Mahatma_Gandhi,_Johannesburg&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Statue of Mahatma Gandhi, Johannesburg (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Johannesburg&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Statue_of_Mahatma_Gandhi,_Parliament_Square&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Statue of Mahatma Gandhi, Parliament Square (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;London (Parliament Square)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohandas_Gandhi_(Patel)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mohandas Gandhi (Patel) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;New York&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Statue_of_Mahatma_Gandhi,_Gandhi_Maidan&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Statue of Mahatma Gandhi, Gandhi Maidan (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Patna&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pietermaritzburg&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Pietermaritzburg (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Pietermaritzburg&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_Memorial_(Washington,_D.C.)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi Memorial (Washington, D.C.) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Washington&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;तिथियाँ&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="गांधी जयन्ती (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;गांधी जयन्ती&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=International_Day_of_Non-Violence&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="International Day of Non-Violence (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;International Day of Non-Violence&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Martyrs%27_Day_(India)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Martyrs' Day (India) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Martyrs' Day&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Season_for_Nonviolence&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Season for Nonviolence (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Season for Nonviolence&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;&lt;th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"&gt;अन्य&lt;/th&gt;&lt;td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"&gt;&lt;div style="padding:0em 0.25em"&gt; &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aga_Khan_Palace&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Aga Khan Palace (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Aga Khan Palace&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Bhawan,_Chandigarh&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Bhawan, Chandigarh (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Bhawan&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Mandapam_(Chennai)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Mandapam (Chennai) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Mandapam&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Market&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Market (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Market&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Promenade&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Promenade (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Promenade&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Smriti&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Smriti (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Smriti&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanyakumari&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kanyakumari (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Memorial&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gandhi_Memorial_Museum,_Madurai&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gandhi Memorial Museum, Madurai (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Gandhi Memorial Museum, Madurai&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kaba_Gandhi_No_Delo&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kaba Gandhi No Delo (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kaba Gandhi No Delo&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kirti_Mandir,_Porbandar&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kirti Mandir, Porbandar (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Kirti Mandir&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_College&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi College (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mahatma Gandhi College&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfred_High_School_(Rajkot)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Alfred High School (Rajkot) (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mohandas Gandhi High School&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Gandhi_Museum&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="National Gandhi Museum (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;National Gandhi Museum&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Raj_Ghat_and_associated_memorials&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Raj Ghat and associated memorials (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Raj Ghat&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sabarmati_Ashram&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sabarmati Ashram (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Sabarmati Ashram&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Satyagraha_House&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Satyagraha House (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Satyagraha House&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_roads_named_after_Mahatma_Gandhi&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="List of roads named after Mahatma Gandhi (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Roads named after Gandhi&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi_Memorial_Centre,_Matale&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mahatma Gandhi Memorial Centre, Matale (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"&gt;Mahatma Gandhi Memorial Centre, Matale&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;/tbody&gt;&lt;/table&gt;&lt;div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;/tbody&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt; &lt;/div&gt;&lt;noscript&gt;&lt;img src="https://hi.wikipedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" title="" width="1" height="1" style="border:none;position:absolute"&gt;&lt;/noscript&gt; &lt;div class="printfooter" data-nosnippet=""&gt;"&lt;a target="_blank" dir="ltr" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;oldid=5664581"&gt;https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=महात्मा_गांधी&amp;amp;oldid=5664581&lt;/a&gt;" से प्राप्त&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; &lt;div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"&gt;&lt;div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="विशेष:श्रेणियाँ"&gt;श्रेणियाँ&lt;/a&gt;: &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="श्रेणी:महात्मा गांधी"&gt;महात्मा गांधी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="श्रेणी:भारत के अर्थशास्त्री"&gt;भारत के अर्थशास्त्री&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="श्रेणी:भारत के नेता"&gt;भारत के नेता&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:1869_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="श्रेणी:1869 में जन्मे लोग"&gt;1869 में जन्मे लोग&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="श्रेणी:भारतीय स्वतंत्रता सेनानी"&gt;भारतीय स्वतंत्रता सेनानी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="श्रेणी:गुजरात के लोग"&gt;गुजरात के लोग&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%A8" title="श्रेणी:१९४८ में निधन"&gt;१९४८ में निधन&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%A6%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="श्रेणी:दलित नेता"&gt;दलित नेता&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7" title="श्रेणी:भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अध्यक्ष"&gt;भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अध्यक्ष&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/div&gt;&lt;div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden"&gt;छुपी हुई श्रेणियाँ: &lt;ul&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD_%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:सन्दर्भ त्रुटि के साथ पृष्ठ"&gt;सन्दर्भ त्रुटि के साथ पृष्ठ&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4_(en)" title="श्रेणी:सीएस1 अंग्रेज़ी-भाषा स्रोत (en)"&gt;सीएस1 अंग्रेज़ी-भाषा स्रोत (en)&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा"&gt;सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:सुधार योग्य सभी लेख"&gt;सुधार योग्य सभी लेख&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8_2020_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82" title="श्रेणी:लेख जिनमें जून 2020 से मृत कड़ियाँ हैं"&gt;लेख जिनमें जून 2020 से मृत कड़ियाँ हैं&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:मृत कड़ियों वाले लेख"&gt;मृत कड़ियों वाले लेख&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="श्रेणी:वेबआर्काइव टेम्पलेट वेबैक कड़ियाँ"&gt;वेबआर्काइव टेम्पलेट वेबैक कड़ियाँ&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4_2021_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82" title="श्रेणी:लेख जिनमें अगस्त 2021 से मृत कड़ियाँ हैं"&gt;लेख जिनमें अगस्त 2021 से मृत कड़ियाँ हैं&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_July_2008_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82" title="श्रेणी:लेख जिनमें July 2008 से असत्यापित तथ्य हैं"&gt;लेख जिनमें July 2008 से असत्यापित तथ्य हैं&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:असत्यापित तथ्यों वाले लेख"&gt;असत्यापित तथ्यों वाले लेख&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;div id="mw-navigation"&gt; &lt;h2&gt;नेविगेशन मेन्यू&lt;/h2&gt; &lt;div id="mw-head"&gt; &lt;nav id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal vector-user-menu-legacy" aria-labelledby="p-personal-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-personal-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;व्यक्तिगत उपकरण&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="pt-anonuserpage" class="mw-list-item"&gt;&lt;span title="आप जिस आईपी से बदलाव कर रहें हैं उसका सदस्य पान"&gt;लॉग-इन नहीं किया है&lt;/span&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="इस आईपी एड्रेससे हुए बदलावों के बारे में वार्ता [n]" accesskey="n"&gt;&lt;span&gt;वार्ता&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"&gt;&lt;span&gt;योगदान&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="pt-createaccount" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81&amp;returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="हमारा सुझाव है की आप खाता बनाएँ और लॉगिन करें, परन्तु यह अनिवार्य नहीं है"&gt;&lt;span&gt;खाता बनाएँ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="pt-login" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8&amp;returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="आपको सत्रारम्भ करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है; लेकिन यह अनिवार्य नहीं है [o]" accesskey="o"&gt;&lt;span&gt;लॉग-इन करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;div id="left-navigation"&gt; &lt;nav id="p-namespaces" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-namespaces vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy" aria-labelledby="p-namespaces-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-namespaces-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;नामस्थान&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="ca-nstab-main" class="selected mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="सामग्री वाला पृष्ठ देखें [c]" accesskey="c"&gt;&lt;span&gt;लेख&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="ca-talk" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" rel="discussion" title="सामग्री पृष्ठ के बारे में वार्तालाप [t]" accesskey="t"&gt;&lt;span&gt;संवाद&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet vector-menu-dropdown-noicon vector-menu-dropdown" aria-labelledby="p-variants-label" role="navigation"&gt; &lt;input type="checkbox" id="p-variants-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-variants" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-variants-label"&gt; &lt;label id="p-variants-label" aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;हिन्दी&lt;/span&gt; &lt;/label&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;/div&gt; &lt;div id="right-navigation"&gt; &lt;nav id="p-views" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-views vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy" aria-labelledby="p-views-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-views-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;प्रदर्शन&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="ca-view" class="selected mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80"&gt;&lt;span&gt;पढ़ें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="ca-viewsource" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=edit" title="यह पृष्ठ रक्षित हैं। आप इसका स्रोत देख सकते हैं। [e]" accesskey="e"&gt;&lt;span&gt;स्रोत देखें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="ca-history" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=history" title="इस पृष्ठ के पुराने अवतरण [h]" accesskey="h"&gt;&lt;span&gt;इतिहास देखें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-menu-dropdown-noicon vector-menu-dropdown" aria-labelledby="p-cactions-label" role="navigation" title="More options"&gt; &lt;input type="checkbox" id="p-cactions-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-cactions" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-cactions-label"&gt; &lt;label id="p-cactions-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;अधिक&lt;/span&gt; &lt;/label&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"&gt; &lt;div&gt; &lt;form action="/w/index.php" id="searchform" class="vector-search-box-form"&gt; &lt;div id="simpleSearch" class="vector-search-box-inner" data-search-loc="header-navigation"&gt; &lt;input class="vector-search-box-input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया में खोजें" aria-label="विकिपीडिया में खोजें" autocapitalize="sentences" title="इस विकि में खोजें [f]" accesskey="f" id="searchInput"&gt; &lt;input type="hidden" name="title" value="विशेष:खोज"&gt; &lt;input id="mw-searchButton" class="searchButton mw-fallbackSearchButton" type="submit" name="fulltext" title="इस पाठ को पृष्ठों में खोजें" value="खोजें"&gt; &lt;input id="searchButton" class="searchButton" type="submit" name="go" title="अगर इस शीर्षक का पृष्ठ हैं तो उसपर चलें" value="जाएँ"&gt; &lt;/div&gt; &lt;/form&gt; &lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;div id="mw-panel"&gt; &lt;div id="p-logo" role="banner"&gt; &lt;a target="_blank" class="mw-wiki-logo" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="मुखपृष्ठ"&gt;&lt;/a&gt; &lt;/div&gt; &lt;nav id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-navigation-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-navigation-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;परिभ्रमण&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="मुखपृष्ठ पर जाएँ [z]" accesskey="z"&gt;&lt;span&gt;मुखपृष्ठ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-चौपाल" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2"&gt;&lt;span&gt;चौपाल&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChanges" title="विकि में हाल में हुए बदलावों की सूची [r]" accesskey="r"&gt;&lt;span&gt;हाल में हुए परिवर्तन&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-हाल-की-घटनाएँ" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81"&gt;&lt;span&gt;हाल की घटनाएँ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-portal" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="परियोजना के बारे में, आप क्या कर सकतें हैं, सहायता कहाँ से लें"&gt;&lt;span&gt;समुदाय प्रवेशद्वार&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-निर्वाचित-विषयवस्तु" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81"&gt;&lt;span&gt;निर्वाचित विषयवस्तु&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-randompage" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:Random" title="किसी एक लेख पर जाएँ [x]" accesskey="x"&gt;&lt;span&gt;यादृच्छिक लेख&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-योगदान" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-योगदान vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-योगदान-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-योगदान-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;योगदान&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="n-प्रयोगपृष्ठ" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2"&gt;&lt;span&gt;प्रयोगपृष्ठ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-अनुरोध" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7"&gt;&lt;span&gt;अनुरोध&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-sitesupport" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&amp;utm_medium=sidebar&amp;utm_campaign=C13_hi.wikipedia.org&amp;uselang=hi" title="हमें सहायता दें"&gt;&lt;span&gt;दान करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-सहायता" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-सहायता vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-सहायता-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-सहायता-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;सहायता&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="n-सहायता" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE"&gt;&lt;span&gt;सहायता&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"&gt;&lt;span&gt;स्वशिक्षा&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-अक्सर-पूछे-जाने-वाले-प्रश्न" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9B%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8"&gt;&lt;span&gt;अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-देवनागरी-कैसे-टाइप-करें" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AE"&gt;&lt;span&gt;देवनागरी कैसे टाइप करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="n-दूतावास-(Embassy)" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8"&gt;&lt;span&gt;दूतावास (Embassy)&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-tb-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-tb-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;उपकरण&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="यहाँ का हवाला देने वाले सभी विकि पन्नों की सूची [j]" accesskey="j"&gt;&lt;span&gt;यहाँ क्या जुड़ता है&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChangesLinked/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" rel="nofollow" title="यहाँ जुड़े हुए सभी पन्नों में हुए हाल के बदलाव [k]" accesskey="k"&gt;&lt;span&gt;पृष्ठ से जुड़े बदलाव&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-upload" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%A1" title="फ़ाइल अपलोड करें [u]" accesskey="u"&gt;&lt;span&gt;चित्र अपलोड करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-specialpages" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="सभी विशेष पृष्ठों की सूची [q]" accesskey="q"&gt;&lt;span&gt;विशेष पृष्ठ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-permalink" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;oldid=5664581" title="पृष्ठ के इस संस्करण की स्थायी कड़ी"&gt;&lt;span&gt;स्थायी कड़ी&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-info" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=info" title="इस पृष्ठ के बारे में अधिक जानकारी"&gt;&lt;span&gt;पृष्ठ की जानकारी&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-shorturl" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/s/24m" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"&gt;&lt;span&gt;छोटा यू॰आर॰एल&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-cite" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:CiteThisPage&amp;page=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;id=5664581&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="इस पृष्ठ को उद्धृत करने के बारे में जानकारी"&gt;&lt;span&gt;यह लेख उद्धृत करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-wikibase" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1001" title="संबद्ध डेटा रिपॉज़िटरी आयटम की कड़ी [g]" accesskey="g"&gt;&lt;span&gt;विकिडेटा आयटम&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-coll-print_export-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-coll-print_export-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;मुद्रण/निर्यात&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80"&gt;&lt;span&gt;पुस्तक बनायें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:DownloadAsPdf&amp;page=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;action=show-download-screen"&gt;&lt;span&gt;पीडीएफ़ रूप डाउनलोड करें&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li id="t-print" class="mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;printable=yes" title="इस पृष्ठका छपानेलायक अवतरण [p]" accesskey="p"&gt;&lt;span&gt;प्रिन्ट करने लायक&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-wikibase-otherprojects-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-wikibase-otherprojects-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;दूसरे परियोजनाओं में&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Mohandas_K._Gandhi" hreflang="en"&gt;&lt;span&gt;विकिमीडिया कॉमन्स&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-sources mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://wikisource.org/wiki/Author:Mohandas_K._Gandhi" hreflang="en"&gt;&lt;span&gt;Multilingual Wikisource&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikiquote.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" hreflang="hi"&gt;&lt;span&gt;विकिसूक्ति&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%95:%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" hreflang="hi"&gt;&lt;span&gt;विकिस्रोत&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;nav id="p-lang" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-lang vector-menu-portal portal" aria-labelledby="p-lang-label" role="navigation"&gt; &lt;h3 id="p-lang-label" class="vector-menu-heading"&gt; &lt;span class="vector-menu-heading-label"&gt;दूसरी भाषाओं में&lt;/span&gt; &lt;/h3&gt; &lt;div class="vector-menu-content"&gt; &lt;ul class="vector-menu-content-list"&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – अफ़्रीकी" lang="af" hreflang="af" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Afrikaans&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – Alemannisch" lang="gsw" hreflang="gsw" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Alemannisch&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%85%E1%89%B0%E1%88%9B_%E1%8C%8B%E1%8A%95%E1%8B%B2" title="ማህተማ ጋንዲ – अम्हेरी" lang="am" hreflang="am" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;አማርኛ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://an.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – अर्गोनी" lang="an" hreflang="an" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Aragonés&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – पुरानी अंग्रेज़ी" lang="ang" hreflang="ang" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ænglisc&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%8A" title="مهاتما غاندي – अरबी" lang="ar" hreflang="ar" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;العربية&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%87%D8%A7%D8%B7%D9%85%D8%A7_%DD%A3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%8A" title="لماهاطما ݣاندي – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;الدارجة&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%89" title="مهاتما جاندى – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;مصرى&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B8_%E0%A6%95%E0%A7%B0%E0%A6%AE%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6_%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%80" title="মোহনদাস কৰমচান্দ গান্ধী – असमिया" lang="as" hreflang="as" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;অসমীয়া&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – अस्तुरियन" lang="ast" hreflang="ast" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Asturianu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Kotava" lang="avk" hreflang="avk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kotava&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गाँधी – अवधी" lang="awa" hreflang="awa" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;अवधी&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – आयमारा" lang="ay" hreflang="ay" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Aymar aru&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-az badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Qandi" title="Mahatma Qandi – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Azərbaycanca&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%87%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%D9%82%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="ماهاتما قاندی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;تۆرکجه&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – बशख़िर" lang="ba" hreflang="ba" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Башҡортса&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – बालिनीस" lang="ban" hreflang="ban" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Basa Bali&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Muohands_Gandi" title="Muohands Gandi – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Žemaitėška&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Bikol Central&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B7%D1%96" title="Махатма Гандзі – बेलारूसी" lang="be" hreflang="be" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Беларуская&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B7%D1%96" title="Магатма Гандзі – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Беларуская (тарашкевіца)&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – बुल्गारियाई" lang="bg" hreflang="bg" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Български&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गाँधी – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;भोजपुरी&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Banjar&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B8_%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A6%AE%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%81%E0%A6%A6_%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%80" title="মোহনদাস করমচাঁদ গান্ধী – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;বাংলা&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bpy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bpy.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%BE_%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%80" title="মহাত্মা গান্ধী – Bishnupriya" lang="bpy" hreflang="bpy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://br.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – ब्रेटन" lang="br" hreflang="br" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Brezhoneg&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – बोस्नियाई" lang="bs" hreflang="bs" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Bosanski&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Буряад&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Català&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – चेचन" lang="ce" hreflang="ce" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Нохчийн&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – सिबुआनो" lang="ceb" hreflang="ceb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Cebuano&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%95%DA%BE%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="مەھاتما گاندی – सोरानी कुर्दिश" lang="ckb" hreflang="ckb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;کوردی&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://co.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – कोर्सीकन" lang="co" hreflang="co" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Corsu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandi" title="Mohandas Gandi – क्रीमीन तुर्की" lang="crh" hreflang="crh" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Qırımtatarca&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Mah%C3%A1tma_G%C3%A1ndh%C3%AD" title="Mahátma Gándhí – चेक" lang="cs" hreflang="cs" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Čeština&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – चूवाश" lang="cv" hreflang="cv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Чӑвашла&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – वेल्श" lang="cy" hreflang="cy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Cymraeg&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://da.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – डेनिश" lang="da" hreflang="da" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Dansk&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – जर्मन" lang="de" hreflang="de" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Deutsch&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandi" title="Mahatma Gandi – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Zazaki&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – निचला सॉर्बियन" lang="dsb" hreflang="dsb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Dolnoserbski&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गान्धी – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;डोटेली&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%89%DE%A6%DE%80%DE%A7%DE%87%DE%B0%DE%8C%DE%B0%DE%89%DE%A7_%DE%8E%DE%A7%DE%82%DE%B0%DE%8B%DE%A9%DE%80" title="މަހާއްތްމާ ގާންދީހ – दिवेही" lang="dv" hreflang="dv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ދިވެހިބަސް&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%87%CE%AC%CF%84%CE%BC%CE%B1_%CE%93%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B9" title="Μαχάτμα Γκάντι – यूनानी" lang="el" hreflang="el" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ελληνικά&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – अंग्रेज़ी" lang="en" hreflang="en" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;English&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Esperanto&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://es.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्पेनी" lang="es" hreflang="es" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Español&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://et.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Eesti&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – बास्क" lang="eu" hreflang="eu" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Euskara&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="مهاتما گاندی – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;فارسی&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Suomi&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Gandhi_Mahatma" title="Gandhi Mahatma – võro" lang="vro" hreflang="vro" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Võro&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – फ़ैरोइज़" lang="fo" hreflang="fo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Føroyskt&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – फ़्रेंच" lang="fr" hreflang="fr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Français&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Arpetan&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – पश्चिमी फ़्रिसियाई" lang="fy" hreflang="fy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Frysk&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – आयरिश" lang="ga" hreflang="ga" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Gaeilge&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E7%94%98%E5%9C%B0" title="甘地 – Gan Chinese" lang="gan" hreflang="gan" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;贛語&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kriyòl gwiyannen&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्कॉटिश गाएलिक" lang="gd" hreflang="gd" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Gàidhlig&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – गैलिशियन" lang="gl" hreflang="gl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Galego&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – गुआरानी" lang="gn" hreflang="gn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Avañe'ẽ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गांधी – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE_%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80" title="મહાત્મા ગાંધી – गुजराती" lang="gu" hreflang="gu" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ગુજરાતી&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – हौसा" lang="ha" hreflang="ha" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Hausa&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%94%D7%90%D7%98%D7%9E%D7%94_%D7%92%D7%A0%D7%93%D7%99" title="מהאטמה גנדי – हिब्रू" lang="he" hreflang="he" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;עברית&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Fiji Hindi&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – क्रोएशियाई" lang="hr" hreflang="hr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Hrvatski&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – हैतियाई" lang="ht" hreflang="ht" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kreyòl ayisyen&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Mohand%C3%A1sz_Karamcsand_Gandhi" title="Mohandász Karamcsand Gandhi – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Magyar&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%A9%D5%B4%D5%A1_%D4%B3%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%AB" title="Մահաթմա Գանդի – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Հայերեն&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%A9%D5%B4%D5%A1_%D4%BF%D5%A1%D5%B6%D5%BF%D5%AB" title="Մահաթմա Կանտի – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Արեւմտահայերէն&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – इंटरलिंगुआ" lang="ia" hreflang="ia" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Interlingua&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://id.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Bahasa Indonesia&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – इलोको" lang="ilo" hreflang="ilo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ilokano&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://io.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – इडौ" lang="io" hreflang="io" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ido&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://is.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – आइसलैंडिक" lang="is" hreflang="is" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Íslenska&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://it.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – इतालवी" lang="it" hreflang="it" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Italiano&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%8F%E3%83%88%E3%83%9E%E3%83%BB%E3%82%AC%E3%83%B3%E3%83%87%E3%82%A3%E3%83%BC" title="マハトマ・ガンディー – जापानी" lang="ja" hreflang="ja" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;日本語&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Ma%27atma_Giandi" title="Ma'atma Giandi – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Patois&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – जावानीज़" lang="jv" hreflang="jv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Jawa&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%B0%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%9B%E1%83%90_%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%98" title="მაჰათმა განდი – जॉर्जियाई" lang="ka" hreflang="ka" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ქართული&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – कबाइल" lang="kab" hreflang="kab" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Taqbaylit&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kbd mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kbd.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – कबार्डियन" lang="kbd" hreflang="kbd" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Адыгэбзэ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kabɩyɛ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – कज़ाख़" lang="kk" hreflang="kk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Қазақша&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%98%E1%9E%A0%E1%9E%B6%E1%9E%8F%E1%9F%92%E1%9E%98%E1%9F%87%E1%9E%82%E1%9E%93%E1%9F%92%E1%9E%92%E1%9E%B8" title="មហាត្មះគន្ធី – खमेर" lang="km" hreflang="km" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ភាសាខ្មែរ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%B9%E0%B2%BE%E0%B2%A4%E0%B3%8D%E0%B2%AE_%E0%B2%97%E0%B2%BE%E0%B2%82%E0%B2%A7%E0%B2%BF" title="ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ಕನ್ನಡ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%ED%95%98%ED%8A%B8%EB%A7%88_%EA%B0%84%EB%94%94" title="마하트마 간디 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;한국어&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8E%DB%81%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%9B%D8%AF%DA%BE%DB%8C" title="مَہاتما گانٛدھی – कश्मीरी" lang="ks" hreflang="ks" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;कॉशुर / کٲشُر&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gand%C3%AE" title="Mahatma Gandî – कुर्दिश" lang="ku" hreflang="ku" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kurdî&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – कोर्निश" lang="kw" hreflang="kw" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kernowek&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – किर्गीज़" lang="ky" hreflang="ky" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Кыргызча&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://la.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – लैटिन" lang="la" hreflang="la" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Latina&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – लादीनो" lang="lad" hreflang="lad" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ladino&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – लग्ज़मबर्गी" lang="lb" hreflang="lb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Lëtzebuergesch&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Магьатма Ганди – लेज़्घीयन" lang="lez" hreflang="lez" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Лезги&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Lingua Franca Nova&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://li.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – लिंबर्गिश" lang="li" hreflang="li" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Limburgs&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Lombard&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – लिंगाला" lang="ln" hreflang="ln" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Lingála&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%A1%E0%BA%B0%E0%BA%AB%E0%BA%B2%E0%BA%95%E0%BA%B0%E0%BA%A1%E0%BA%B2_%E0%BA%84%E0%BA%B2%E0%BA%99%E0%BA%97%E0%BA%B5" title="ມະຫາຕະມາ ຄານທີ – लाओ" lang="lo" hreflang="lo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ລາວ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Lietuvių&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Mohand%C4%81ss_Karam%C4%8Dands_Gandijs" title="Mohandāss Karamčands Gandijs – लातवियाई" lang="lv" hreflang="lv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Latviešu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mai badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गान्धी – मैथिली" lang="mai" hreflang="mai" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;मैथिली&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – मालागासी" lang="mg" hreflang="mg" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Malagasy&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%81_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Мохандас Ганди – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Олык марий&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://min.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – मिनांग्काबाउ" lang="min" hreflang="min" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Minangkabau&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – मकदूनियाई" lang="mk" hreflang="mk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Македонски&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%B9%E0%B4%BE%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%AE%E0%B4%BE_%E0%B4%97%E0%B4%BE%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%A7%E0%B4%BF" title="മഹാത്മാ ഗാന്ധി – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;മലയാളം&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – मंगोलियाई" lang="mn" hreflang="mn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Монгол&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%83%EA%AF%8D%EA%AF%A5%EA%AF%87%EA%AF%83%EA%AF%A5_%EA%AF%92%EA%AF%A5%EA%AF%9F%EA%AF%97%EA%AF%A4" title="ꯃꯍꯥꯇꯃꯥ ꯒꯥꯟꯗꯤ – मणिपुरी" lang="mni" hreflang="mni" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mnw mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mnw.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%9F%E1%80%AC%E1%80%90%E1%80%B9%E1%80%90%E1%80%99_%E1%80%82%E1%80%AB%E1%80%94%E1%80%B9%E1%80%92%E1%80%B3" title="မဟာတ္တမ ဂါန္ဒဳ – Mon" lang="mnw" hreflang="mnw" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ဘာသာ မန်&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गांधी – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;मराठी&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – मलय" lang="ms" hreflang="ms" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Bahasa Melayu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – माल्टीज़" lang="mt" hreflang="mt" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Malti&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%9F%E1%80%90%E1%80%B9%E1%80%90%E1%80%99_%E1%80%82%E1%80%94%E1%80%B9%E1%80%92%E1%80%AE" title="မဟတ္တမ ဂန္ဒီ – बर्मीज़" lang="my" hreflang="my" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;မြန်မာဘာသာ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%87%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="ماهاتما گاندی – माज़न्देरानी" lang="mzn" hreflang="mzn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;مازِرونی&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ne badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गान्धी – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;नेपाली&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गान्धी – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;नेपाल भाषा&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – डच" lang="nl" hreflang="nl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Nederlands&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" lang="nn" hreflang="nn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Norsk nynorsk&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://no.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – नॉर्वेजियाई बोकमाल" lang="nb" hreflang="nb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Norsk bokmål&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – ओसीटान" lang="oc" hreflang="oc" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Occitan&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Livvinkarjala&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AE%E0%AC%B9%E0%AC%BE%E0%AC%A4%E0%AD%8D%E0%AC%AE%E0%AC%BE_%E0%AC%97%E0%AC%BE%E0%AC%A8%E0%AD%8D%E0%AC%A7%E0%AD%80" title="ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ – उड़िया" lang="or" hreflang="or" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ଓଡ଼ିଆ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%C3%A6_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатмæ Ганди – ओस्सेटिक" lang="os" hreflang="os" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Ирон&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%AE%E0%A8%BE_%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%A7%E0%A9%80" title="ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ਪੰਜਾਬੀ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Picard&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Polski&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Piemontèis&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%DB%81%D9%86_%D8%AF%D8%A7%D8%B3_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D8%AF%DA%BE%DB%8C" title="موہن داس گاندھی – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;پنجابی&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AA%D8%A7_%DA%AB%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%8A" title="مهاتا ګاندي – पश्तो" lang="ps" hreflang="ps" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;پښتو&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – पुर्तगाली" lang="pt" hreflang="pt" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Português&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – क्वेचुआ" lang="qu" hreflang="qu" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Runa Simi&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Romani čhib&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – रोमानियाई" lang="ro" hreflang="ro" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Română&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – रूसी" lang="ru" hreflang="ru" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Русский&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D2%90%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%96" title="Магатма Ґанді – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Русиньскый&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गान्धी – संस्कृत" lang="sa" hreflang="sa" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;संस्कृतम्&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BEh%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%81_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B4_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Моhандас Карамчанд Ганди – याकूत" lang="sah" hreflang="sah" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Саха тыла&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9A%E1%B1%A6%E1%B1%9F%E1%B1%9B%E1%B1%A2%E1%B1%9F_%E1%B1%9C%E1%B1%9F%E1%B1%B1%E1%B1%AB%E1%B1%B7%E1%B1%A4" title="ᱢᱚᱦᱟᱛᱢᱟ ᱜᱟᱱᱫᱷᱤ – संथाली" lang="sat" hreflang="sat" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sc badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – सार्दिनियन" lang="sc" hreflang="sc" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Sardu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – सिसिलियन" lang="scn" hreflang="scn" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Sicilianu&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्कॉट्स" lang="sco" hreflang="sco" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Scots&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B3_%DA%AA%D8%B1%D9%85%DA%86%D9%86%D8%AF_%DA%AF%D8%A7%D9%86%DA%8C%D9%8A" title="موهنداس ڪرمچند گانڌي – सिंधी" lang="sd" hreflang="sd" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;سنڌي&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – सेर्बो-क्रोएशियाई" lang="sh" hreflang="sh" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Srpskohrvatski / српскохрватски&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%84%E0%B6%AD%E0%B7%8A%E0%B6%B8%E0%B7%8F_%E0%B6%9C%E0%B7%8F%E0%B6%B1%E0%B7%8A%E0%B6%B0%E0%B7%92" title="මහත්මා ගාන්ධි – सिंहली" lang="si" hreflang="si" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;සිංහල&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Simple English&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sk.wikipedia.org/wiki/M%C3%B3hand%C3%A1s_Karam%C4%8Dand_G%C3%A1ndh%C3%AD" title="Móhandás Karamčand Gándhí – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Slovenčina&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्लोवेनियाई" lang="sl" hreflang="sl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Slovenščina&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://so.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – सोमाली" lang="so" hreflang="so" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Soomaaliga&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandi" title="Mahatma Gandi – अल्बानियाई" lang="sq" hreflang="sq" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Shqip&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – सर्बियाई" lang="sr" hreflang="sr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Српски / srpski&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ss mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ss.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्वाती" lang="ss" hreflang="ss" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;SiSwati&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://su.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Gandhi" title="Mohandas Gandhi – सुंडानी" lang="su" hreflang="su" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Sunda&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – स्वीडिश" lang="sv" hreflang="sv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Svenska&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – स्वाहिली" lang="sw" hreflang="sw" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Kiswahili&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AF%8B%E0%AE%95%E0%AE%A9%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BE%E0%AE%9A%E0%AF%81_%E0%AE%95%E0%AE%B0%E0%AE%AE%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%8D_%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF" title="மோகன்தாசு கரம்சந்த் காந்தி – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;தமிழ்&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%B9%E0%B2%BE%E0%B2%A4%E0%B3%8D%E0%B2%AE_%E0%B2%97%E0%B2%BE%E0%B2%82%E0%B2%A7%E0%B2%BF" title="ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ತುಳು&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-te badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%B9%E0%B0%BE%E0%B0%A4%E0%B1%8D%E0%B0%AE%E0%B0%BE_%E0%B0%97%E0%B0%BE%E0%B0%82%E0%B0%A7%E0%B1%80" title="మహాత్మా గాంధీ – तेलुगू" lang="te" hreflang="te" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;తెలుగు&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D2%B3%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D3%A3" title="Маҳатма Гандӣ – ताजिक" lang="tg" hreflang="tg" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Тоҷикӣ&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%B2%E0%B8%95%E0%B8%A1%E0%B8%B2_%E0%B8%84%E0%B8%B2%E0%B8%99%E0%B8%98%E0%B8%B5" title="มหาตมา คานธี – थाई" lang="th" hreflang="th" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ไทย&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandi" title="Mahatma Gandi – तुर्कमेन" lang="tk" hreflang="tk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Türkmençe&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – टैगलॉग" lang="tl" hreflang="tl" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Tagalog&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Gandi" title="Gandi – टोक पिसिन" lang="tpi" hreflang="tpi" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Tok Pisin&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandi" title="Mahatma Gandi – तुर्की" lang="tr" hreflang="tr" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Türkçe&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – सोंगा" lang="ts" hreflang="ts" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Xitsonga&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – तातार" lang="tt" hreflang="tt" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Татарча/tatarça&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Махатма Ганди – तुवीनियन" lang="tyv" hreflang="tyv" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Тыва дыл&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%DA%BE%D8%A7%D8%AA%D9%85%D8%A7_%DA%AF%DB%95%D9%86%D8%AF%D9%89" title="ماھاتما گەندى – उइगर" lang="ug" hreflang="ug" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ئۇيغۇرچە / Uyghurche&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%B0_%D2%90%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%96" title="Магатма Ґанді – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Українська&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-ur badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%DB%81%D9%86_%D8%AF%D8%A7%D8%B3_%DA%AF%D8%A7%D9%86%D8%AF%DA%BE%DB%8C" title="موہن داس گاندھی – उर्दू" lang="ur" hreflang="ur" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;اردو&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Maxatma_Gandi" title="Maxatma Gandi – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Oʻzbekcha/ўзбекча&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Venetian" lang="vec" hreflang="vec" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Vèneto&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandi" title="Mahatma Gandi – Veps" lang="vep" hreflang="vep" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Vepsän kel’&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – वियतनामी" lang="vi" hreflang="vi" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Tiếng Việt&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://war.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – वारै" lang="war" hreflang="war" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Winaray&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%94%98%E5%9C%B0" title="甘地 – वू चीनी" lang="wuu" hreflang="wuu" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;吴语&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-xal mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://xal.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8,_%D0%9C%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%81_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B4" title="Ганди, Мохандас Карамчанд – काल्मिक" lang="xal" hreflang="xal" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Хальмг&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%B0%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%9B%E1%83%90_%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%98" title="მაჰათმა განდი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;მარგალური&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%94%D7%A2%D7%A0%D7%93%D7%90%D7%A1_%D7%A7%D7%A2%D7%A8%D7%A2%D7%9E%D7%98%D7%A9%D7%A2%D7%A0%D7%93_%D7%92%D7%90%D7%A0%D7%93%D7%99" title="מאהענדאס קערעמטשענד גאנדי – यहूदी" lang="yi" hreflang="yi" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;ייִדיש&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Mohandas_Karamchand_Gandhi" title="Mohandas Karamchand Gandhi – योरूबा" lang="yo" hreflang="yo" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Yorùbá&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%A3%E9%9B%84%E7%94%98%E5%9C%B0" title="圣雄甘地 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;中文&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E7%94%98%E5%9C%B0" title="甘地 – Classical Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;文言&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Mahatma_Gandhi" title="Mahatma Gandhi – Chinese (Min Nan)" lang="nan" hreflang="nan" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;Bân-lâm-gú&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%94%98%E5%9C%B0" title="甘地 – Cantonese" lang="yue" hreflang="yue" class="interlanguage-link-target"&gt;&lt;span&gt;粵語&lt;/span&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; &lt;div class="after-portlet after-portlet-lang"&gt;&lt;span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1001#sitelinks-wikipedia" title="अंतरभाषा कड़ियाँ संपादित करें" class="wbc-editpage"&gt;कड़ियाँ संपादित करें&lt;/a&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;/nav&gt; &lt;/div&gt; &lt;/div&gt; &lt;footer id="footer" class="mw-footer" role="contentinfo"&gt; &lt;ul id="footer-info"&gt; &lt;li id="footer-info-lastmod"&gt; अन्तिम परिवर्तन 05:38, 13 अक्टूबर 2022।&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-info-copyright"&gt;यह सामग्री &lt;a target="_blank" href="http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/"&gt;क्रियेटिव कॉमन्स ऍट्रीब्यूशन/शेयर-अलाइक लाइसेंस&lt;/a&gt; के तहत उपलब्ध है; अन्य शर्ते लागू हो सकती हैं। विस्तार से जानकारी हेतु देखें &lt;a target="_blank" href="https://wikimediafoundation.org/wiki/Terms_of_Use"&gt;उपयोग की शर्तें&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;/ul&gt; &lt;ul id="footer-places"&gt; &lt;li id="footer-places-privacy"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Privacy_policy"&gt;गोपनीयता नीति&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-about"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82"&gt;विकिपीडिया के बारे में&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-disclaimers"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3"&gt;अस्वीकरण&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-mobileview"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle"&gt;मोबाइल दृश्य&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-developers"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://developer.wikimedia.org/"&gt;विकासक&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-statslink"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://stats.wikimedia.org/#/hi.wikipedia.org"&gt;सांख्यिकी&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-places-cookiestatement"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Cookie_statement"&gt;कुकी का वर्णन&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;/ul&gt; &lt;ul id="footer-icons" class="noprint"&gt; &lt;li id="footer-copyrightico"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://wikimediafoundation.org/"&gt;&lt;img src="https://hi.wikipedia.org/static/images/footer/wikimedia-button.png" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button-1.5x.png 1.5x, /static/images/footer/wikimedia-button-2x.png 2x" width="88" height="31" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;li id="footer-poweredbyico"&gt;&lt;a target="_blank" href="https://www.mediawiki.org/"&gt;&lt;img src="https://hi.wikipedia.org/static/images/footer/poweredby_mediawiki_88x31.png" alt="Powered by MediaWiki" srcset="/static/images/footer/poweredby_mediawiki_132x47.png 1.5x, /static/images/footer/poweredby_mediawiki_176x62.png 2x" width="88" height="31" loading="lazy"&gt;&lt;/a&gt;&lt;/li&gt; &lt;/ul&gt; &lt;/footer&gt; &lt;script&gt;(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.368","walltime":"2.033","ppvisitednodes":{"value":8002,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":234913,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":28201,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":17,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":12,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":228955,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":6,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1736.448 1 -total"," 80.30% 1394.373 1 साँचा:ज्ञानसन्दूक_व्यक्ति"," 80.11% 1391.043 1 साँचा:ज्ञानसन्दूक"," 74.31% 1290.284 81 साँचा:Infobox/row"," 71.84% 1247.380 21 साँचा:Wd"," 11.60% 201.376 1 साँचा:Reflist"," 5.85% 101.594 2 साँचा:Wikidata"," 4.15% 72.101 20 साँचा:Cite_web"," 2.05% 35.607 1 साँचा:गांधी_के_सिद्धांत"," 1.98% 34.408 26 साँचा:Webarchive"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.899","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":13985799,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw1357","timestamp":"20221129171659","ttl":1814400,"transientcontent":false}}});});&lt;/script&gt; &lt;script type="application/ld+json"&gt;{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u092e\u0939\u093e\u0924\u094d\u092e\u093e \u0917\u093e\u0902\u0927\u0940","url":"https:\/\/hi.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1001","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1001","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-19T23:24:48Z","dateModified":"2022-10-13T05:38:50Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/7\/7a\/Mahatma-Gandhi%2C_studio%2C_1931.jpg","headline":"\u092d\u093e\u0930\u0924\u0940\u092f \u0938\u094d\u0935\u0924\u0928\u094d\u0924\u094d\u0930\u0924\u093e \u0906\u0928\u094d\u0926\u094b\u0932\u0928 \u0915\u0947 \u092a\u094d\u0930\u092e\u0941\u0916 \u092a\u094d\u0930\u0923\u0947\u0924\u093e (1869-1948)"}&lt;/script&gt;&lt;script type="application/ld+json"&gt;{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u092e\u0939\u093e\u0924\u094d\u092e\u093e \u0917\u093e\u0902\u0927\u0940","url":"https:\/\/hi.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1001","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1001","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-19T23:24:48Z","dateModified":"2022-10-13T05:38:50Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/7\/7a\/Mahatma-Gandhi%2C_studio%2C_1931.jpg","headline":"\u092d\u093e\u0930\u0924\u0940\u092f \u0938\u094d\u0935\u0924\u0928\u094d\u0924\u094d\u0930\u0924\u093e \u0906\u0928\u094d\u0926\u094b\u0932\u0928 \u0915\u0947 \u092a\u094d\u0930\u092e\u0941\u0916 \u092a\u094d\u0930\u0923\u0947\u0924\u093e (1869-1948)"}&lt;/script&gt; &lt;script&gt;(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgBackendResponseTime":134,"wgHostname":"mw2386"});});&lt;/script&gt; &lt;/body&gt; &lt;/html&gt;</span></li></ol></div></div></div></div></div></body></html>

महात्मा गाँधी वकालत पढ़कर स्वदेश कब लौटे?

शादी के बाद गांधी सितंबर 1888 से जून 1891 तक लंदन में वकालत की पढ़ाई करने चले गए और भारत लौट आए। यहां उन्होंने 1891 से 93 तक वकालत की।

गांधी जी कितने वर्ष की अवस्था में भारत लौटे?

1915 की उस 9 जनवरी की सुबह जैसे ही गांधीजी अपोलो बंदरगाह पर उतरे, इन कार्यकर्ताओं ने उनका गर्मजोशी से स्वागत किया। गांधी 1893 में दक्षिण अफ्रीका गए थे। उस समय वो 24 साल के थे, लेकिन जब भारत लौटे तो 45 साल के अनुभवी वकील बन चुके थे। कहते हैं कि वो गांधी बनकर गए थे और महात्मा बनकर लौटे

गांधीजी वकालत करने के लिए दक्षिण अफ्रीका को कब गए थे?

महात्‍मा गांधी को दादा अब्दुल्ला ने दक्षिण अफ्रीका में वकालत करने का प्रस्‍ताव दिया, जिसके बाद वे 1893 में एक साल के कॉन्ट्रैक्ट पर दक्षिण अफ्रीका चले गएदक्षिण अफ्रीका में इनको भारतीय होने के कारण भेदभाव का सामना करना पड़ा। 7 जून, 1893 को ही महात्मा गांधी ने सविनय अवज्ञा का पहली बार इस्तेमाल किया था।